Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland

Categorie: Geschiedenis en volkskunde > Jodenvervolging
Datum & Land: 28/02/2007, NL
Woorden: 179

marktkaart
Vergunning met foto die Amsterdamse marktkooplui moesten bezitten. Vanaf 1922 moesten alle Amsterdamse marktkooplui met een vaste staanplaats op de markt en alle venters die op een vaste staanplaats langs de openbare weg stonden, een marktvergunning hebben en marktgeld betalen. De koopman (of vrouw) moest de kaart bij zich dragen en een schaduwkaart werd bewaard door de Dienst Marktwezen van de Gemeente Amsterdam.


menora
Zevenarmige kandelaar. Voor het vieren van chanoeka bestaan speciale achtarmige kandelaars.

mezoeza
Kokertje aan de deurpost met teksten uit de Tora. Deze teksten herinneren de voorbijganger aan de geboden.

minjan
Aantal van tien joodse mannen van dertien jaar of ouder dat nodig is voor bepaalde gebeden en daarmee ook voor een synagogedienst.

mizrachi
Religieus-zionistische beweging, die moderne Europese ideologieën met het traditioneel joodse gedachtegoed combineert. Zo kan volgens de Mizrachi de mens een actieve bijdrage leveren aan de komst van de Messiaanse tijd. Het stichten van een joodse staat met Jeruzalem als hoofdstad is daarbij een belangrijke voorwaarde. Om dit te verwezenlijken is in Nederland onder meer de vereniging Dath-va-Aretz (Geloof en Land) opgericht.

morenoe
Aanspreektitel voor iemand die de moree graad heeft behaald.

moree
Joods leraar die de hoogste graad heeft behaald op een rabbijnenopleiding.

moheel
Iemand met de kennis en de autoriteit om te besnijden. De besnijdenis gebeurt bij jongetjes op de 8e dag na de geboorte. Met de besnijdenis wordt bevestigd dat de pasgeborene deel uitmaakt van het joodse volk.

mussert
Anton Mussert was oprichter en leider van de Nederlandse fascistische partij NSB (Nationaal Socialistische Beweging). Anders dan de partijnaam doet vermoeden was de partij oorspronkelijk in beginsel niet bijzonder racistisch. Musserts voornaamste streven was het vestigen van een nationaal-socialistische Nederlandse staat. Daarbij moesten andere Nederlandstalige gebieden gevoegd worden, w.o. België en delen van Noord-Frankrijk. Samen moesten zij ‘Groot-Nederland’ gaan vormen. Ook pleiite de NSB voor het behoud van de koloniën. Onder druk van meer extreme partijleden, waaronder Marinus Rost van Tonningen, profileerde de partij zich meer in de lijn van de Duitse NSDAP, waarbij de nadruk kwam te liggen op het behoud van het zuiver Arische ras. Sommige kringen binnen de NSB verenigden zich in knokploegen om hun ideeën kracht bij te zetten.

nazi
Afkorting van ‘nationaal-socialist’ in het Duits. De ideologie van het nationaal-socialisme, of nazisme, is erop gebaseerd dat het Duitse (lees: Arische) volk beter is dan alle andere volken. Deze gedachte is vastgelegd in de Neurenberger-rassenwetten.

nederlandse zionistenbond
Verbond van zionisten, opgericht in 1899. De belangrijkste doelstelling van de NZB was het stichten van een joodse staat in Palestina.

nederlands-israëlitisch seminarium
Rabbijnenopleiding in Amsterdam.

neurenberger rassenwetten
Rassenwetten, in september 1935 door de NSDAP afgekondigd in Neurenberg. Twee wetten zijn in Neurenberg geformuleerd. De eerste is de ‘Wet ter bescherming van Duits bloed en Duitse eer’, die het joden verbood huwelijken te sluiten of seksuele relaties te onderhouden met Duitsers. Huwelijken tussen joden en Duitsers werden onwettig verklaard. De tweede wet ‘De Rijks burgerschapswet’, ontnam joden hun burgerrechten, zodat zij geen aanspraak konden doen op bescherming van de grondwet. Daarnaast werden joden in overheidsposities uit hun functie ontheven.
Aan de Neurenberger wetten ligt de nazi-ideologie ten grondslag, die er vanuit gaat dat er verschillende rassen bestaan. De rassen zouden kenmerkende fysieke, psychische en sociale eigenschappen bezitten. Het zogenaamde ‘joodse ras’ was volgens de nazi’s inferieur aan het Duitse, of Arische, ras. Om te bepalen wie joods was werd gekeken naar het aantal joodse grootouders. (Zie verder bij jood).

nik
Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap

nihs
Nederlands-Israëlitische Hoofdsynagoge

nieuw israëlietisch weekblad
Joods weekblad dat sinds 1865 verschijnt. In september 1940 verbood de bezetter het blad en moest Het Joodsche Weekblad de taken van de bestaande joodsebladen overnemen. Op 17 mei 1945 verscheen het eerste na-oorlogse nummer van het Nieuw Israëlietisch Weekblad.

norg
Bij het Drentse dorp Norg bevond zich een van de joodse werkkampen

nsb
Nationaal-Socialistische Beweging in 1931 in Nederland door Anton Mussert en Kees van Geelkerken opgericht. Het partijprogram was gebaseerd op het program van de Duitse NSDAP, met uitzondering van de rassenleer en het antisemitisme. Later zou de NSB wel antisemitisch worden.

nsdap
De Nationaal Socialistische Duitse Arbeiders Partij (NSDAP) was de politieke beweging die het gedachtegoed van het nazisme propageerde. In de jaren ’20 was de partij in het verzwakte Duitsland ontstaan uit onvrede met het feit dat Duitsland als verliezer uit de Eerste Wereldoorlog was gekomen. De schuld van de nederlaag werd toegeschreven aan communisten, joden en andere ‘staatsvijanden’.
Onder leiding van Adolf Hitler groeide de partij uit tot de grootste van Duitsland. Hij maakte gebruik van paramilitaire milities, eerst de SA en later de SS. Bij de verkiezingen van 1933 won de NSDAP met 43,9 %, oftewel 17 miljoen stemmen. Door de overige politieke partijen uit te schakelen was vanaf juli van dat jaar de NSDAP de enige gelegitimeerde partij. Het parlement werd afgeschaft. Hitler was alleenheerser geworden. Hij werd bijgestaan door enkele ministeries, en uiteindelijk slechts vier ministers: Göring, Goebbels, Frick en Darré. De hele maatschappelijke- en staatsstructuur was onderworpen aan de ideologie van de NSDAP.

nzb
Nederlandse Zionistenbond

od
Ordedienst

onderduiken
Zich verbergen voor de nazi’s. Het verbergen van personen op een adres waar zij niet geregistreerd stonden. In sommige gevallen werden geheime ruimtes gecreëerd waar de onderduikers zich moesten schuilhouden. In andere gevallen (vooral bij kinderen) namen zij deel aan het ‘pleeggezin’. In dat laatste geval werd vaak gebruik gemaakt van valse papieren. Wanneer de onderduik ontdekt werd, werden de onderduikers gedeporteerd of ter plekke doodgeschoten. Ook de onderduikgevers werden in vele gevallen gedeporteerd. Begin 1943 zaten zo’n 25.000 joden ondergedoken. Van hen zijn er als gevolg van verraad en mede door de activiteiten van de Kolonne Henneicke, duizenden opgepakt en via de strafbarak in Westerbork gedeporteerd.

oppervoorzanger
Voorzanger die de dienst in de synagoge begeleidt met zang.

orthodox
Levend volgens de strikte interpretatie van de joodse wet.

ordedienst
Illegale organisatie, voor een deel ontstaan in militaire kringen. De organisatie bereidde zich tijdens de oorlog voor op het handhaven van orde en het voorkomen van een linkse machtsovername na de Duitse capitulatie. Vaak werd de afkorting OD gehanteerd.

oranjehotel
Zie: Strafgevangenis Scheveningen

parnas
Bestuurslid van een joodse gemeente of van een bij een joodse gemeente aangesloten vereniging.

palestina-pioniers
Jongeren die zich door het volgen van een agrarische opleiding voorbereidden op migratie naar het toenmalige Palestina. Het opbouwen van een joodse staat in Palestina werd door een aantal joodse jongeren gezien als het enige antwoord op het groeiende antisemitisme in Europa. De voorbereiding, hachsjara genoemd, was noodzakelijk om vaardigheden te leren die in het onontgonnen gebied nodig waren. De opleiding was tevens een vereiste om een Brits immigratievisum, een zogenaamd Palestina-certificaat te verkrijgen. Voor jonge pioniers bestond een apart opleidingstraject, de jeugd-alijah.

palestina-certificaten
Certificaten die toestemming gaven voor vestiging in Palestina. Deze certificaten werden uitgegeven door de Jewish Agency in Palestine. Het aantal certificaten dat per jaar uitgegeven mocht worden, werd door de Britse mandaatregering op maximaal 7.500 gesteld.
In 1942 besloten de Duitsers dat een aantal joden zich in Palestina mochten vestigen, in ruil voor het vertrek van een aantal Duitsers uit Palestina. Veel joden vroegen daarop een Palestina-certificaat aan (om daarvoor in aanmerking te komen moesten ze wel familieleden in Palestina hebben). Wie in afwachting was van een certificaat werd aanvankelijk door de Duitsers met rust gelaten.
Uiteindelijk gaf de Jewish Agency for Palestine eind 1943 daadwerkelijk 1297 certificaten uit. Veel van de aanvragers waren toen al gedeporteerd. De houders van de 1297 certificaten werden in januari 1944 overgebracht naar het uitwisselingskamp Bergen-Belsen.
Uiteindelijk kwamen slechts 221 van hen in juli 1944 in Palestina terecht.

persoonsbewijs
Document dat iedereen vanaf 1941 ter identificatie bij zich diende te dragen. Bij het aanvragen van een persoonsbewijs werd nagegaan of iemand van joodse afkomst was. Joden kregen een document met daarin een grote ‘J’ gedrukt.

pesach
Joods paasfeest, herdenkt de bevrijding uit de slavernij in Egypte.

persoonskaart
Kaart waarmee iedere in Nederland woonachtige persoon geregistreerd moest staan bij het bevolkingsregister. Per 1 januari 1940 diende van iedere in Nederland woonachtige persoon, ook van personen met een vreemde nationaliteit, een persoonskaart aanwezig te zijn in enig bevolkingsregister. Officieel heet de persoonskaart `persoonsgezinskaart` omdat op de kaart van het gezinshoofd (in de regel de man) ook de kinderen werden opgenomen. In tegenstelling tot het daarvoor bestaande systeem van gezinskaarten, kregen de kinderen echter ook elk een eigen kaart.
De persoonskaart werd meteen bij geboorte of bij binnenkomst in Nederland aangelegd. Deze kaart reisde de betrokkene zijn of haar gehele leven achterna, althans zolang deze in Nederland bleef wonen.
Persoonskaarten worden bewaard bij de verschillende gemeentes; gemeentearchieven en het Centraal Bureau voor Genealogie.

pig
Portugees-Israëlitische Gemeente

portugees-israëlitische gemeente
Kerkorganisatie van joden oorspronkelijk afkomstig uit Spanje en Portugal. Deze joden waren in de 16e en 17e eeuw naar de Republiek gekomen.

pulsen
Het leeghalen van joodse woningen nadat de bewoners waren gedeporteerd of nadat was gebleken dat zij waren ondergedoken of gevlucht. Alle bezittingen werden meegenomen door de Hausraterfassungsstelle. Het leeghalen gebeurde in Amsterdam door de verhuisfirma van de familie Puls (buiten Amsterdam gebeurde het door andere bedrijven). De roof van huisraad werd bekend als ‘pulsen’. Van de geroofde goederen is een nauwkeurige registratie bijgehouden.

puttkammer
Erich August Puttkammer was een medewerker van de Rotterdamse Bankvereniging die joden de mogelijkheid bood om tegen betaling van een grote som geld (of juwelen) een vrijstelling voor deportatie, een zogenaamde Sperre, te bemachtigen. Puttkammer had het vertrouwen van de nazi’s, die op deze manier aan verborgen joods kapitaal wilden komen dat niet aan de Lippmann-Rosenthal bank was overgedragen. De beloofde bescherming bleek ongegrond. Vrijwel iedereen met een Puttkammer-sperre is alsnog op transport gesteld.

rabbijn
Geestelijk leider en leraar van de joodse gemeente.

razzia
Drijfjacht waarbij een politiemacht groepen mensen bijeen drijft en oppakt. Dit kon gebeuren door gericht te zoeken naar bepaalde personen, of door willekeurige burgers te arresteren.
De eerste Nederlandse razzia vond plaats in februari 1941. Als represaille voor een vechtpartij van (voornamelijk joodse) knokploegen tegen Duitse en Nederlandse nazi’s, zijn in Amsterdam ruim 400 overwegend jonge joodse mannen willekeurig van straat opgepakt en via de conecntratiekampen Schoorl en Buchenwald naar Mauthausen gedeporteerd. Dit was de aanleiding voor de Februaristaking. De laatste razzia werd gehouden in september 1943, waarbij de laatste in Nederland wonende joden, voornamelijk kopstukken van de Joodse Raad, van huis zijn gehaald en gedeporteerd.

rauter
Hans Albin Rauter was de hoogste SS- en politiefunctionaris en Generalkommissar für das Sicherheitswesen in Nederland. Rauter had de leiding over vrijwel alle instanties die de deportatie van joden organiseerden. Rauter was een overtuigd antisemiet. Mede door zijn toedoen zijn de rassenwetten in Nederland zeer ver doorgevoerd, in bepaalde gevallen verder dan in Duitsland het geval was. De directe meerderen van Rauter waren Heinrich Himmler en Arthur Seyss-Inquart.

reichskristallnacht
Kristallnacht

rebbe
Rabbijn, leraar.

reichssicherheitshauptamt
Het hoofdkwartier van de `Veiligheidsdienst` in Berlijn. Van hieruit werden de politie en spionage taken van het nazi-bewind gecoördineerd, met als bijzonder onderdeel de deportatie en vernietiging van miljoenen joden. In het door Heinrich Himmler opgerichte hoofdkwartier waren ondermeer de SD en Gestapo ondergebracht. De leiding was in handen van Reinhard Heydrich. Na zijn dood kreeg Ernst Kaltenbrunner de leiding.

ressort
De joodse gemeenten zijn geografisch ingedeeld in een aantal synagogale ressorten.

rudelsheimstichting
Instelling voor joodse, verstandelijk gehandicapte kinderen. De Rudelsheimstichting is in 1919 opgericht met als doel verstandelijk gehandicapte kinderen vaardigheden te leren waarmee zij een min of meer zelfstandig bestaan zouden kunnen leiden. In de bosrijke omgeving van Hilversum werd een statig pand, ‘Beth Azarja’ genoemd, met omliggende gronden aangekocht. In 1930 werd een tweede onderkomen op het terrein gebouwd. Het aantal kinderen liep op tot 75. In april 1942 werd het terrein van de Rudelsheimstichting geconfisqueerd door de Wehrmacht dat daar haar nieuwe hoofdkwartier vestigde. De kinderen werden elders in Hilversum ondergebracht. Op 7 april 1943 zijn alle kinderen weggevoerd naar de concentratiekampen in Oost-Europa.

sa
Sturmabteilung (SA), paramilitaire organisatie van de NSDAP. De SA, in het Nederlands Stormtroepen of Bruinhemden genoemd, was in 1921 in Duitsland opgericht als knokploeg van de NSDAP. De knokploeg had tot doel de partij en haar leider, Adolf Hitler, door intimidatie aan de macht te helpen. Onder leiding van Ernst Röhm verwierf de organisatie steeds meer autonomie. Dit was tegen de zin van Hitler, die een nieuw partijleger, de SS, liet oprichten. In de ‘Nacht van de lange messen’, 30 juni 1934, werden alle kopstukken van de SA gearresteerd en vervolgens geliquideerd. De SA behield een ondersteunende militaire functie.

schilderijenlijst
Lijst van schilderijen op last van de bezetter door joden ingeleverd bij de Lippmann-Rosenthal bank. Deze schilderijen zijn na inlevering doorverkocht. Na de oorlog is een lijst van deze schilderijen opgesteld i.v.m. opsporing en schadevergoeding.
De lijst berust nu bij het Nationaal Archief en is onderdeel van het archief van de Stiching Nederlands Kunstbezit. De lijst is beperkt toegankelijk.

schoorl
In het Noord-Hollandse Schoorl was één van de vier Nederlandse concentratiekampen ondergebracht. De andere drie kampen waren Westerbork, Vught en Amersfoort.
In Schoorl waren gedurende de bezetting voornamelijk in Nederland wonende Fransen, Engelsen en Belgen geïnterneerd. Ten tijde van de eerste grote razzia’s zijn uit Amsterdam afkomstige joden in Schoorl bijeengebracht voordat zij naar Büchenwald en Mauthausen werden afgevoerd.

sdap
Sociaal Democratische Arbeiders Partij. Deze partij, opgericht in 1894, streed voor de verbetering van de positie van arbeiders, o.m. door te ijveren voor kiesrecht voor arbeiders.

sd
De Sicherheitsdienst (SD) is in 1931 opgericht als veiligheids- en inlichtingendienst van de SS. De invloed van de SD groeide onder leiding van de Duitse beveldrager Reinhard Heydrich. In Amsterdam zetelde het hoofdkwartier van de SD in de Euterpestraat in de huidige Gerrit van der Veenschool. Hier werden gevangenen op hardhandige wijze verhoord. Indien zij de verhoren hadden overleefd werden zij doorgestuurd naar de strafgevangenis in Scheveningen, strafkamp Amersfoort of naar de strafbarakken van concentratiekamp Westerbork. De lokale afdelingen (Aussenstellen) van de SD en Sipo konden in sommige gevallen een behoorlijk onafhankelijk koers varen ten aanzien van de leiding van de SD.

semicha
Bevoegdheid om de functie van rabbijn uit te oefenen.

seyss-inquart
Direct na de Duitse inval werd Arthur Seyss-Inquart door Hitler benoemd tot Reichskommissar. Seyss-Inquart werd daarmee Hitlers’ hoogste vertegenwoordiger in bezet Nederland. Seyss-Inquart kreeg van Hitler grotendeels de uitvoerende en rechtelijke macht in Nederland opgedragen.

sicherheitspolizei
`Veiligheidspolitie` die nauw was verbonden met de SD en daardoor met de SS.
Bevelhebber van de Sipo was W. Harster, die een centrale rol speelde bij de vervolging van joden.

sicherheitsdienst
SD

sieradenlijst
Lijst van sieraden en kleinoden op last van de bezetter door joden ingeleverd bij de Lippmann-Rosenthal bank. In 1945 werden staten opgemaakt van alle sieraden en kleinoden die bij de bank zijn ingeleverd, maar die door de liquidateurs in 1945 niet meer in het goederendepot van de Lippmann-Rosenthalbank zijn gevonden.
De lijst berust nu bij het Nationaal Archief, archief Ministerie van Economische Zaken, Commissariaat-Generaal voor de Nederlandse Economische Belangen in Duitsland.

sipo
Sicherheitspolizei

sinti en roma
Sinti en Roma zijn twee in Nederland voorkomende groepen woonwagenbewoners, ook wel aangeduid als zigeuners. Zij werden door de nazi’s gezien als een inferieur ras en werden om die reden vervolgd. Vanuit Nederland zijn zo’n 500 Sinti en Roma weggevoerd, vrijwel de gehele gemeenschap. In heel Europa zijn, naar schatting, zo’n 500.000 Sinti en Roma in concentratiekampen vermoord.

sjoa
Letterlijk ‘vernietiging’; de vervolging en moord op joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het Hebreeuwse woord sjoa betekent letterlijk ‘catastrofe’ en ‘vernietiging’. In de context van de Tweede Wereldoorlog wordt de systematisch uitroeiing van zes miljoen joden bedoeld.

sjoel
Andere naam voor synagoge: gebedshuis, plaats van samenkomst en van onderricht. Het woord ‘sjoel’ komt uit het Jiddisj en is afgeleid van het Duitse woord Schule, dat ’school’ betekent.

sjouchet
Ritueel slachter. In de joodse wet staan veel voorschriften voor de bereiding van koosjer voedsel. Slachten is zeer precies werk dat aan veel regels gebonden is. Een joodse slachter of slager wordt geacht een goed onderwezen persoon te zijn.

sjoumer
Controleur van de kasjroet.

sjammes
Koster van een joodse gemeente

sobibor
Vernietigingskamp bij Lublin in Polen. Van juni 1942 tot oktober 1943 werden ca 260.000 joden vergast in dit kamp. Het kamp werd in het najaar van 1943 gesloten omdat er in Auschwitz-Birkenau voldoende `capaciteit` was. Slechts zeer weinigen overleefden dit vernietigingskamp.
Voor meer informatie over Sobibor:
http://sobibor.vze.com/

sperre
Document dat tijdelijke vrijstelling van deportatie verschafte. Er waren vele redenen om voor een Sperre in aanmerking te komen: onmisbaar zijn in de oorlogsindustrie, werkzaam bij de Joodse Raad, in het bezit zijn van een paspoort van een ‘bevriende’ staat, enz. In oktober 1942 dachten 17.000 joden goede papieren te bezitten.
De verstrekte vrijstellingen hadden echter altijd het bijschrift ‘bis auf weiteres’, dat aangaf dat ze slechts van tijdelijke aard waren. In feite waren de vrijstellingen een middel om de deportaties gespreid te laten verlopen en de achterblijvers in toom te houden. Uiteindelijk is vrijwel iedereen op transport gesteld. Slechts enkele beschermde groepen hebben, door toevallige omstandigheden, het einde van de oorlog gehaald.

ss
Schutzstaffel, ofwel ‘bewakingseenheid’, partijleger van de Duitse NSDAP. De manschappen van de SS onderschreven de ideologie van het Nationaal Socialisme. De SS was in eerste instantie opgericht ter bescherming van Hitler en zijn partijgenoten. Gaandeweg kreeg de organisatie meer taken op het terrein van de naleving van de rassenwetten. De SS bestond uit verschillende onderdelen, waaronder de Gestapo. In Nederland stond de SS onder leiding van Hanns Albin Rauter. Zijn superieur in Duitsland was Heinrich Himmler.

strafgevangenis scheveningen
Complex cellenbarakken van een strafgevangenis in Scheveningen. De cellenbarakken zijn in 1919 in gebruik genomen en werden na de meidagen van 1940 door de bezetter in beslag genomen om gevangenen in onder te brengen. Toen kregen de cellenbarakken hun bijnaam ‘Oranjehotel’. Het personeel bestond aanvankelijk uit civiele gevangenisbewakers. Later vielen de cellenbarakken onder bevoegdheden van de Sicherheitsdienst.
Zie verder: http://www.oranjehotel.org en
http://oranjehotel.nationaalarchief.nl/oranjehotel-

synagoge
Gebedshuis, plaats van samenkomst en van onderricht.

talmoed
Schriftelijke samenvatting van het commentaar van rabbijnen bij de Misjna. De Misjna is letterlijk ‘de leer’, de verzameling van regels die samen de halacha vormen.

theresienstadt
Concentratiekamp in Tsjechië. De Tsjechische vestingstad Terezin, in het Duits Theresienstadt genaamd, deed dienst als concentratiekamp voor Tsjechische joden. Vervolgens kreeg het de status van modelkamp waar geprivilegieerde joden uit heel Europa een ‘voorkeursbehandeling’ genoten.
In de stad werd zelfs een delegatie van het Rode Kruis ontvangen. Een bezoek aan dit kamp zou een indruk moeten geven van de menswaardige behandeling die de joden in alle concentratiekampen genoten. Vóór dit bezoek werd de stad opgeknapt en werd een deel van de bewoners gedeporteerd. De stad had een theater waar muziek- en toneelvoorstellingen gehouden werden, een café, een bibliotheek met veel joodse boeken (uit het bezit van de gedeporteerden) en een bank met eigen bankbiljetten. Ondanks de humane façade was Theresiënstadt een voorportaal van Auschwitz.

tora
Eerste deel van de Hebreeuwse bijbel, bekend als de ‘Vijf boeken van Mozes’. Het beschrijft de vroegste oorsprong van het joodse volk. Het bevat een groot aantal regels die als leidraad voor een deugdzaam bestaan worden genomen. Het woord Tora betekent ‘leer’.
Traditioneel is de Tora in het Hebreeuws gesteld en geschreven op een lange rol perkament. Het perkament is aan beide zijden om een stok gerold. Een torarol is vaak versierd met kostbaar textiel en zilveren ornamenten. Het tweede deel van de Hebreeuwse bijbel (die Tenach heet) is Neviiem (profeten), het derde deel is Ketoeviem (geschriften).

verzet
Activiteiten die tot doel hadden weerstand te bieden tegen de bezetter. Vormen van verzet waren onder meer: het helpen onderduiken van mensen die vervolgd werden, het drukken en verspreiden van illegale kranten, het plegen van sabotage en alle kleine en grote daden waarmee personen zich keerden tegen de bezettingspolitiek.
In Nederland heeft een groot aantal verzetsgroepen bestaan. Enkele hiervan zijn: de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) en de daaraan verbonden Landelijke Knokploegen (LKP); de NV-groep, Kriterion, het Utrechts Kindercomité, de Trouw-groep, de Ordedienst (OD), de Oranje Vrijbuiters, De Nederlandse Volksmilitie, de Westerweel-groep, de groep-Gerritsen, CS-6, de Raad van Verzet en het kunstenaarsverzet waarin Gerrit van der Veen een belangrijke rol heeft vervuld.

verwalter
‘Zaakwaarnemer’, die de leiding van ondernemingen van joodse eigenaren overnam.
In oktober 1940 moesten alle ondernemingen van joodse eigenaren en alle ondernemeningen met een overwegend joods belang worden gemeld bij de Wirtschaftsprüfstelle (bedrijfscontroledienst), waarna zij door de Duitse autoriteiten een Verwalter, of zaakwaarnemer, kregen toegewezen. Alle transacties van de onderneming moesten vanaf dat moment door deze Verwalter worden goedgekeurd. Nadat de joodse eigenaren waren gedeporteerd werden de ondernemingen in beslag genomen, geliquideerd of verkocht.

wa
De geüniformeerde, ongewapende paramilitaire afdeling van de NSB

wannseeconferentie
Bijeenkomst in een villa aan de Wannsee, bij Berlijn, waar de plannen voor de totale vernietiging van het ‘joodse ras’ werden geformuleerd en de praktische uitwerking ervan werd georganiseerd. De bijeenkomst, die op 20 januari 1942 door Reinhard Heydrich was georganiseerd, had tot doel om van de Endlösung tot beleid te maken van de civiele politiek. Hiertoe moesten enkele hoge ambtenaren overtuigd worden opdat zij hun toestemming zouden geven.
Heydrich had de conferentie zorgvuldig voorbereid. Hij werd bijgestaan door SS-kopstukken, waaronder Adolf Eichmann. In de vredige ambiance, waar de bezoekers niets tekort kwamen, werd zonder noemenswaardige problemen tot een akkoord gekomen.
In het protocol, dat tijdens de bijeenkomst is opgesteld, zijn beleidslijnen met betrekking tot het vernietigingsprogramma uitgezet. Daarnaast werden beramingen gemaakt van het aantal joden dat in de door Nazi-Duitsland bezette gebieden geëlimineerd diende te worden. Het totaal aantal joden in dit gebied (inclusief Rusland) werd geschat op 11 miljoen. Voor Nederland ging men uit van ruim 160.000 joden.

wehrmacht
Het Duitse leger. Anders dan bij het partijleger, de SS, bestond dit leger voornamelijk uit dienstplichtigen. De dienstplichtige militairen sympathiseerden niet noodzakelijkerwijs met de nazi-ideologie, maar moesten wel trouw zweren aan Hitler.

werkdorp wieringermeer
Agrarisch opleidingcentrum opgericht om Duitse vluchtelingen tussen de 18 en 24 jaar op te vangen. Werkdorp Wieingermeer werd 1934 in de Wieringermeer, bij het dorp Nieuwesluis, opgericht. Het dorp kreeg de status van hachsjara-instelling, waarmee de leerlingen de mogelijkheid kregen na hun opleiding naar Palestina te emigreren.
Het Werkdorp werd in 1941 op last van de bezetter gesloten. Een deel van de bewoners is tijdens een grote razzia in Amsterdam opgepakt en naar Mauthausen gedeporteerd. Andere oud-Werkdorpers hebben deelgenomen aan de verzetsactiviteiten van de zogenaamde Westerweel-groep.
Zie ook: http://www.slootdorp.com/joodswerkdorp.htm

westerbork
Doorgangskamp op de Drentse hei. Kamp Westerbork is in 1938 gebouwd op kosten van de joodse gemeenschap in Nederland als opvangkamp voor Duits-joodse vluchtelingen, maar kreeg op 1 juli 1942 de officiële status van doorgangskamp. Het kamp kwam toen onder het gezag te staan van de bevelhebber van de Sicherheitspolizei en de SD. Vanuit Westerbork werd het grootste deel van de bijna 107.000 weggevoerde joden naar het Oosten gedeporteerd.
Ook enige honderden Sinti en enkele tientallen (niet-joodse) verzetsstrijders zijn via Westerbork gedeporteerd. Aanvankelijk vertrokken de treinen vanaf het station in Hooghalen, later werd de spoorlijn doorgetrokken tot in het kamp zelf.
Het kampleven was vol psychische en fysieke ontberingen. De gevangenen woonden in barakken, mannen en vrouwen gescheiden, waar nauwelijks ruimte was en zeker geen plaats voor privacy. De hygiënische omstandigheden lieten te wensen over, er waren luizen en vlooien, en ook het voedsel was slecht. Er waren speciale strafbarakken, waar onderduikers in terecht kwamen. Tegelijkertijd werden er cursussen gegeven in het kamp, konden er boodschappen gedaan worden met `kampgeld` en liet kampcommandant Albert Konrad Gemmeker regelmatig getalenteerde joodse artiesten en musici optreden. Sommige gevangenen hadden baantjes in het kamp en hoopten op die manier van deportatie vrijgesteld te worden.
Aanvankelijk vertrokken de treinen naar het Oosten met een onregelmatig `dienstrooster`. Vanaf februari 1943 was er iedere dinsdag een transport.

westerweel-groep
Verzetsgroep onder leiding van Joop en Wil Westerweel. De Westerweel-groep legde zich toe op de bescherming van joodse kinderen en jongeren uit de verschillende hachsjara-instellingen. Joop Westerweel organiseerde illegaal onderwijs voor de kinderen van de Jeugd-alijah in de Loosdrechtse Rade. Daar maakten hij kennis met Joachim Simons die waarschuwde voor de verschrikkingen van de Duitse concentratiekampen. De verzetsgroep die zich vormde rond het echtpaar Westerweel verzorgde onderduikadressen voor een groot aantal jongeren. Via België en Frankrijk zijn kleine groepjes naar Spanje en Zwitserland ontkomen. Ten minste 60 jongeren hebben veilig Spanje bereikt.

zionisme
Politieke stroming die het stichten van een joodse staat in Palestina tot doel heeft. Al in de Hebreeuwse bijbel speelt het verlangen om terug te keren naar Zion, een andere benaming voor de stad Jeruzalem, een belangrijke rol. Met de opkomst van het Europese nationale denken in tweede helft negentiende eeuw heeft ook het idee postgevat dat het joodse volk een nationale eenheid vormt en een eigen staat zou moeten hebben. Een joodse staat met Jeruzalem als hoofdstad zou naast de inlossing van een bijbelse belofte ook een plek creëren waar joden vrij zouden zijn van vervolging.
Tijdens het Eerste Zionistisch Congres in Bazel in 1897 is, onder leiding van Theodor Herzl, het zionisme tot politieke ideologie verheven. Het Zionistisch Congres wierp zich op als vertegenwoordiger (parlement) van het joodse volk en kon vanuit die positie op hoog politiek niveau lobby voeren. Kleine groepen joodse migranten vestigden zich ondertussen in het toenmalige Palestina.

süskind
Walter Süskind was coördinator van de opvang van joden in de Hollandse Schouwburg. Walter Süskind was door de Joodse Raad aangesteld. Hij was een sterke persoonlijkheid en kende de Duitse cultuur. Hij wist een vertrouwensband op te bouwen met de Duitse gezagsdrager Aus der Fünten. Tegelijkertijd liet hij via de crèche aan de overkant van de straat een groot aantal joodse kinderen in veiligheid brengen. Daarbij moesten de persoonsgegevens van de kinderen heimelijk vernietigd worden.
Walter Süskind is met het laatste transport vanuit Westerbork (3 september 1944) op transport gesteld. Hij is gestorven tijdens een dodenmars in Midden-Europa.