ABC van algemene natuurwetenschappen

Categorie: Algemeen of niet ingedeeld > natuurwetenschappen
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 262

aarde
Derde planeet vanaf de zon (1,0 AE) en de vijfde in grootte. De naam aarde is niet afkomstig uit de Griekse mythologie maar is van oud Germaanse oorsprong. Tot Copernicus ging men er van uit dat de aarde in het middelpunt van het heelal stond en dus eigenlijk geen planeet was. Voor meer informatie zie "De Negen Pla neten".

aardkorst
De aardkorst is ontstaan uit gestolde magma. Deze stroperige massa bevat zeer veel chemische verbindingen. Als de magma aan de oppervlakte komt koelt het af en kristalliseren de verschillende mineralen na elkaar. Uit de verbindingen die nog niet gestold zijn vormt zich een restsmelt. Hieruit vormen zich vaak allerlei ertsen. Ertsen zijn delfstoffen waaruit metalen gewonnen kunnen worden op economisch verantwoorde wijze. Gesteentes zijn mengsels van mineralen, de kristallen van deze mineralen hebben meestal hele mooie vormen, denk maar aan de mineralen die je in toeristische centra vaak kunt kopen. Soms ontstaan gesteentes uit organisch materiaal. (De mergelgroeve in Zuid Limburg toont fossiele kalkskeletjes in de wanden). Grond is geen gesteente, maar ontstaat door inwerking van chemische- en natuurkundige- processen (oxidering, erosie), en door planten en dieren (wortels en wormen verpulveren materiaal).

aardmagnetisme
De aarde gedraagt zich als een magneet gekenmerkt door de aanwezigheid van een magnetische Noord- en Zuidpool. Men neemt aan dat de vloeibare kern van de aarde door inductie electromagnetische velden opwekt. Door de dynamiek van de materie verschuift de positie van de magnetische Noord- en Zuidpool. Er zijn zelfs theorieën die een ompoling (duur 10.000 jaar) niet uitsluiten. Dit zou met grof natuur geweld gepaard gaan. Een flinke verschuiving van de aarkorst over de vloeibare kern zou de Noordpool wel tot op de evenaar kunnen verplaatsen. De klimaatsveranderingen die hiermee samen zouden gaan zorgen voor vernietigende krachten. Dit scenario zou verantwoordelijk geweest kunnen zijn voor de ondergang van Atlantis, het verdwenen continent. Een bijzonder site over deze theorie vind je op: "Atlantis, waardoor werd zij vernietigd?". Zie ook magnetisme.

aardolie
Mengsel van vloeibare koolwaterstoffen zoals benzine, dieselolie en kerosine. Behoord tot de zogenaamde fossiele brandstoffen.

abiogenese
Theorie over het spontaan ontstaan van leven uit niet-levende stoffen (generatio spontanea). Men dacht bijvoorbeeld tot ver in de 19e eeuw dat vliegen uit rottend vlees konden ontstaan. Waar kwamen de wormen vandaan die men soms in darmen aantrof? De theorie werd voornamelijk van toepassing geacht op eenvoudige organismen zoals insecten. Zo zouden er drie soorten voortplanting bestaan: de geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting en de generatio spontanea.

absorptiespectrum
Het atoommodel heeft ons geleerd dat stoffen energie kunnen opnemen. Niels Bohr toonde aan dat atomen pakketjes energie kunnen opnemen (energiekwanten). Atomen van verschillende elementen absorberen elk specifieke kwanten. Dat er verschillende kleuren bestaan wordt ook met deze theorie verklaard. Normaal zonlicht bevat allerlei kleuren (zichtbaar als er een regenboog te zien is). Een stof waar licht opvalt absorbeert een deel van de stralingsenergie. Wat wij zien zijn de resterende kleuren. Neptunus en Uranus zien wij als blauwe planeten omdat het rode licht door aanwezig methaangas wordt geabsorbeerd. Door nu een onderzoekmonster te bestralen met licht zal een deel geabsorbeerd worden. Vervolgens kan worden nagegaan welke straling doorgelaten wordt en welke wordt geabsorbeerd. Het zogenaamde absorptie spectrum wat hierbij verkregen wordt is uniek voor de stof en kan als een soort vingerafdruk worden beschouwd. Het hoeft hierbij niet speciaal om zichtbaar licht te gaan. Er bestaan vele soorten straling die een heel spectrum beslaan. Zie ook elektromagnetische straling.

acetylsalicylzuur
Organische verbinding met formule C9H8O4 . In 1899 door het farmaceutische bedrijf Bayer geïntroduceerd onder de naam aspirine als vervanger voor salicylzuur. Salicylzuur wordt in het lichaam gevormd uit het natuurlijke salicyl wat werd gewonnen uit wilgenbast of de moerasspirea. Het synthetische middel heeft als voordelen minder bijwerkingen en een betere doseringsmogelijkheid.

actualisme
Begrip uit de moderne geologie, geïntroduceerd door Charles Lyell. Het actualisme gaat er vanuit dat de krachten die verantwoordelijk zijn geweest voor de vorming van oude gesteentes tegenwoordig nog steeds op de zelfde manier werken.

acupunctuur
Oude Chinese geneeswijze die uitgaat van het principe dat ziekte wordt veroorzaakt door een verstoring van de energiebalans in het lichaam. Door het plaatsen van naaldjes op speciale plaatsen in het lichaam kan de energiebalans weer worden hersteld. zie ook Yin Yang.

additieven
Toevoegingen aan voedsel om kleur, geur ,smaak en-of houdbaarheid te vergroten. Meestal van kunstmatige oorsprong. In Europa zie je vaak E-nummers op verpakkingen staan. De E slaat dan op door de EEG toegelaten hulpstoffen.

adenine
Formule C5H5N5, vitamine B4 of foliumzuur. Een van de vier stikstofbasen A,C,T en G die de bouwstenen van DNA vormen. DNA vormt voor ieder mens de unieke molecuulstructuur waarin de erfelijke eigenschappen van het individu worden vastgelegd. zie ook cytosine, guanine en thymine

AE
A stronomische E enheid voor afstanden in het heelal. De AE is afgeleid van de afstand Aarde-Zon. Een AE komt overeen met ongeveer 150 miljoen km.

AFP
Alfa Foeto-Proteine is een specifiek eiwit dat normaal in lage concentraties in het lichaam voorkomt. De cellen in het vruchtwater geven zeer betrouwbare informatie over de dragers van het erfelijk materiaal (chromosomen), waardoor nagegaan kan worden of er sprake is van bepaalde erfelijke aandoeningen. In het vruchtwater zelf kan ook het gehalte van het AFP bepaald worden. Een sterk verhoogde hoeveelheid AFP wijst op de aanwezigheid van een neurale buis defect (open rug of open hoofdje). Bij ongeveer 5% van de vruchtwateronderzoeken die in ons land plaatsvinden wordt een aandoening gevonden. Een verhoogde AFP concentratie bij volwassenen duidt vaak op activiteit van kankercellen

alchemie
Oude vorm van chemie gebaseerd op magie en bijgeloof. Experimenten hadden als doel het vinden van de "steen der wijze", of het "levenselixer". Hiermee zou men elementen kunnen transmuteren dan wel ziekten kunnen genezen. De experimenten misten elke wetenschappelijke grond. Wel werden tal van scheidings- en ontledings-methoden ontwikkeld en verfijnd.

alliages
zie legeringen

aminozuren
Aminozuren vormen de bouwstenen van eiwitten, grote macromoleculen die we terug vinden als bouwstoffen voor levende wezens. In de natuur komen 20 aminozuren voor. De mens kan deze niet allemaal zelf maken. Voor een gezonde groei moeten de ontbrekende aminozuren (essentiële aminozuren) in het voedsel aanwezig zijn. Daarom is een afwisselend menu van levensbelang. Je vindt een overzicht van de natuurlijke aminozuren in het BINAS-tabellenboek tabel 67C1.

anaesthetica
Stoffen die gebruikt worden om mensen geheel of gedeeltelijk te verdoven tijdens een operatie.

angiogram
Scan waarmee de doorbloeding van de hersenen wordt bepaald.

anorexia nervosa
Eetstoornis waarbij mensen zich bijna letterlijk uithongeren. Veel informatie is te vinden op de site van de stichting Anorexia en Boulimia Nervosa.

anorganische chemie
Chemie die betrekking heeft op alle verbindingen die niet zijn opgebouwd uit de elementen C, H en O. Verbindingen die uit deze elementen bestaan rekent men tot de organische chemie.

antibiotica
Stoffen die de bacteriegroei remmen. (penicilline)

antidepressiva
Stoffen die inwerken op de stemming van mensen. Ze worden gebruikt om depressiviteit te verminderen.

antistoffen
Stoffen die het lichaam aanmaakt om vreemde indringers aan te vallen. De werking van veel vaccinaties berust op het feit dat opzettelijk een kleine dosering van een ziekteverwekkende stof wordt ingebracht. Het lichaam maakt vervolgens antistoffen aan. Speciale geheugencellen leggen de kenmerken van de ziekteverwekkers vast zodat bij een volgende aanval het lichaam deze indringers sneller herkent.

Aristoteles
Aristoteles (384-322 vChr.) was een wetenschapper met een brede belangstelling zoals biologie, logica, metafysica, politiek en ethiek. Hij heeft een grote bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van verschillende wetenschappen. Wijsgegeerte, cultuur en politiek zijn sterk beïnvloed door zijn denken. Uitgebreide informatie is te vinden op de filosofiepage van de site van collega Koopman.

aspirine
De eerste op industriële schaal vervaardigde pijnstiller. De werkzame stof is acetylsalicylzuur, een organische verbinding met formule C9H8O4 .Het farmaceutische bedrijf Bayer ontwikkelde aspirine in 1899. Daarvoor gebruikte men pijnstillers op basis van wilgenbast of moerasspirea. Het synthetische middel heeft als voordelen minder bijwerkingen en een betere doseringsmogelijkheid.

astra satelliet
ASTRA is Europa’s toonaangevende satellietprovider voor TV, en op het IP protocol gebaseerde, telefoon - en data communicatie. De ASTRA-vloot bestaat uit dertien satellieten. Voor meer informatie kun je de Astra website raadplegen.

astrologie
De wetenschap die zich bezig houdt met voorspellingen van toekomstverwachtingen op basis van de stand van de sterren. Veel mensen zijn geinteresseerd in de (geboorte)horoscopen die in veel (week)bladen gepubliceerd worden.

atmosfeer
De 100 km dikke laag van gassen die de aarde omringt. De atmosfeer bestaat uit vier lagen die gescheiden worden door een duidelijke temperatuurswisseling. Van binnen naar buiten onderscheidt men: de troposfeer, de stratosfeer, de mesosfeer en de thermosfeer. De luchtlagen zijn niet overal even dik en varieren ook met dag en nacht. De atmosfeer is o.a. verantwoordelijk voor het filteren van schadelijke UV-straling en bepaalt hoe klimaat op aarde. Door ingrijpen van de mens dreigt het evenwicht in de biosfeer verstoord te worden. Veel (officiele) informatie vind je op de Belgische site "De Atmosfeer"

atoommodel
Wetenschappelijk model voor de bouw van het atoom. Sinds de Griekse oudheid (Democritus) heeft het model zich voortdurend ontwikkeld. Tal van wetenschappers hebben zich bezig gehouden met het mysterie van de bouw van de materie.

auto-immuunreactie
Afweerreactie tegen lichaamseigen stoffen. Bij reuma worden lymfocyten tegen de eigen gewrichtscellen aangemaakt.

autotroof
Planten en bacteriën die hun eigen organische moleculen kunnen aanmaken heten autotroof. zie ook heterotroof.

Avogadro, L
Lorenzo Amadeo Avogadro (1776-1856) is voornamelijk bekend om zijn scheikundig werk. Onderzoek aan gassen leverde zijn belangrijke wet: Gelijke volumes gas bevatten altijd evenveel moleculen. Het getal van Avogadro NA is naar hem vernoemd. Biografie (engels)

batchproces
Chemisch proces waarbij de beginstoffen portiegewijs in een reactievat worden gedaan. Na afloop van de reactie wordt het reactieprodukt verwijderd, het vat schoongemaakt en kan het proces op nieuw worden uitgevoerd. Voorbeelden zijn te vinden bij het bierbrouwproces, de verfproduktie. Zie ook continuproces.

Becquirel, H
Henri Becquirel (1852-1908) Ontdekker van straling uitgezonden door uraanzouten. Ontving samen met het echtpaar Curie de Nobelprijs voor natuurkunde (1903) voor hun werk aan de radioactieve straling van uranium.

Big Bang theorie
Theorie voor het ontstaan van het heelal. Ooit was alle materie, straling en energie geconcentreerd in een punt. Er volgde een gigantische explosie. De temperatuur steeg tot miljoenen graden. Alle materie werd weggeslingerd. Het heelal begon te groeien in alle richtingen. Door afkoeling begonnen deeltjes te klitten en langzaam uit te groeien tot kernen, atomen , moleculen en uiteindelijk hemellichamen. Het proces van uitzetting is nog steeds niet ten einde. De achtergrondstraling die radiotelescopen uit de ruimte opvangen wordt geïnterpreteerd als resten van de oerknal. zie ook oerknal

binominale nomenclatuur
Door Linnaeus geïntroduceerde naamgeving voor planten en dieren. Iedere soort heeft in dit systeem een dubbele naam. De soortnaam wordt voorafgegaan door de geslachtsnaam, beiden in het Latijn.

biobrandstof
Brandstof op basis van planten zoals suikerriet, koolzaad of algen. Uit deze planten kan alcohol of diesel geproduceerd worden. In tegenstelling tot fossiele brandstoffen leveren deze producten geen extra CO2 bijdrage. Tijdens de groei van de plant wordt door fotosynthese een equivalente hoeveelheid CO2 aan de atmosfeer onttrokken.

biodiversiteit
Begrip uit de biologie waarmee zowel het aantal variaties in levenssoorten alsmede de verscheidenheid in oplossingen voor problemen rond ademhaling, voedselvoorziening etc. worden begrepen.

biosfeer
Dat gedeelte in en op de aardbodem en atmosfeer waarin zich leven bevindt wordt samen met de bewoners tot de biosfeer gerekend. Kenmerkend is de overeenkomst in samenstelling van de bouwstoffen van de aarde en haar bewoners. De elementen waar de bouwstoffen uit bestaan zijn onderdeel van een eeuwigdurende kringloop.

biotechnologie
Men onderscheidt klassieke biotechnologie waarbij mikro-organismen worden ingezet bij de productie van allerlei producten. (bier, wijn, medicijnen). De moderne biotechnologie onderscheidt zich door het ontwikkelen van specifieke mikro-organismen op basis van het aanpassen van erfelijk materiaal (recombinant-DNA-techniek) ondersteund door computergestuurde meet- en regel-technieken. Ook protein engineering, de techniek waarbij de functie van eiwitten wordt aangepast aan specifieke doelen hoort thuis bij de biotechnologie.

Bohr, N
Niels Bohr (1885-1962). Deense natuurwetenschapper die een theoretisch atoommodel beschreef op basis van protonen in een kern en elektronen in afzonderlijke banen cirkelend rond de kern (1914) waarvoor hij in 1922 de Nobelprijs voor natuurkunde ontving. Experimenteel onderzoek had aangetoond dat elektronen energie kunnen opnemen en afstaan. Dit gebeurt niet in elke willekeurige hoeveelheid, maar slechts in bepaalde nauwkeurig afgepaste hoeveelheden (energiekwanten). Hieruit concludeerde Bohr dat de elektronen in bepaalde banen rond de kern bewegen en door opname van energie in een verder van de kern afgelegen baan kunnen komen. Biografie (engels).

Bonhoeffer, D
Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), was een Duits theoloog. Op deze site geplaatst vanwege zijn plaats als naamgever van onze school het Bonhoeffer College uit Castricum. Een uitgebreide levensbeschrijving is te vinden op de website Filosofie en Levensbeschouwing van collega Kees Koopman.

boulimia
Eetstoornis waarbij mensen vreetbuien afwisselen met het bewust ontdoen van hun eten via overgeven. Hierbij kunnen levensbedreigende situaties ontstaan door de verstoring van de stofbalans in het lichaam. Veel informatie is te vinden op de site van de stichting Anorexia en Boulimia Nervosa.

Brahe, T
Tycho Brahe (1546-1601) was een Deense astronoom. Brahe verzamelde systematisch gegevens vanuit zijn sterrenwacht Uraniborg op het eilandje Hven. Zijn waarnemingen werden later door de wiskundige Johannes Keppler gebruikt om de ideeën van Copernicus over het heliocentrisch wereldbeeld te ondersteunen. Biografie (engels)

broeikaseffect
Effect waarbij verschillende gassen in de atmosfeer in staat zijn om een gedeelte van de ingestraalde zonne-energie te absorberen. Door dit effect is de gemiddelde temperatuur op aarde 15 graden Celsius, zonder dit effect zou de temperatuur gemiddeld 34 graden lager zijn. Door de toename van met name de koolstofdioxide concentratie neemt het warmte absorberend vermogen van de atmosfeer toe. De gemiddelde temperatuur zal gaan stijgen. Dit effect noemt men het versterkte broeikaseffect. Een goed overzicht wordt gegeven op de site Het broeikaseffect

broeikasgassen
De gassen die bijdragen aan het broeikaseffect: koolstofdioxide (CO2), methaan (CH4), lachgas (N2 O), ozon (O3 ), CFK's en waterdamp (H2O).

carcinogeen
kankerverwekkend

catastrofentheorie
Theorie over het uitsterven van dieren of planten door Georges Cuvier (1769-1832). Soorten kunnen verdwijnen tijdens een wereldramp of catastrofe (de zondvloed).

celluloid
Kunststof gemaakt uit cellulose. Celluloid werd jarenlang gebruikt als dragermateriaal voor filmrolletjes.

cellulose
Natuurlijke polymeer op basis van glucose. Cellulose komt veelvuldig voor als celwand van plantaardig materiaal. (katoen, vlas)

CFK's
Chloor-Fluor-Koolwaterstoffen. Deze stoffen werden veel toegepast als drijfgas in spuitbussen en als koelmiddel in koel- en vries-kasten. De CFK's die in de stratosfeer terechtkomen reageren met ozon. Dit wordt als een van de redenen gezien voor het ontstaan van het "gat in de ozonlaag". De ozonlaag dient ons te beschermen tegen schadelijke UV-straling van de zon. CFK's dienen daarom vervangen te worden door andere producten.

Chadwick, J
James Chadwick (1891-1974). Ontdekker van de neutronen in de atoomkern (1932), twaalf jaar nadat Rutherford zijn vermoeden daarover al had uitgesproken. Voor dit baanbrekende werk aan de ontwikkeling van het atoommodel kreeg hij in 1935 de Nobelprijs voor natuurkunde. Biografie (engels)

Chardonnet, H
Hilaire de Chardonnet. Grondlegger van de kunstmatige textielvezel. Hij slaagde als eerste om een soort kunstzijde te maken uit cellulose (1892).

chromosomen
Eiwitstructuren die de DNA moleculen bevatten waarop de erfelijke eigenschappen gelegen zijn. Elk mens heeft 46 chromosomen verdeelt over 23 paren.

circumpolaire satelliet
Satelliet die in een baan over de polen in ongeveer 11,5 uur rond de aarde cirkelt op zo'n 1000 km hoogte.

communicatiesatelliet
Satelliet die in een geostationnaire baan om de aarde draait en dienstdoet als ontvanger en zender van (radio)data. Hierdoor wordt het mogelijk om signalen direct over de hele aarde te verspreiden.

continuproces
Chemisch proces waarbij de reactanten in een non-stop systeem in een reactieruimte worden gebracht. In de reactieruimte blijft de reactie doorgaan zolang de aanvoer van beginstoffen aanhoudt. Het reactieprodukt wordt continu afgevoerd. Voorbeelden zijn te vinden bij de vorming van ijzer in een hoogoven en bij het kraken van aardolie. Zie ook batchproces.

Copernicus, N
Nicolaes Copernicus (1473-1543) beschreef als eerste de heliocentrische wereld. Hij plaatste de zon in het middelpunt van het zonnestelsel, de andere planeten draaien om de zon. Hij nam hiermee afstand van het geocentrische wereldbeeld van Ptolemeus. Voor meer gegevens raadpleeg de Biografie (engels) of de beschrijving in de wetenschapsbijlage van het Ref. Dagblad Nicolaus Copernicus.

creationisten
Stroming die de evolutie afwijst vanwege zijn geloofsopvatting. De Schepper is de ontwerper van alle levensvormen, waarbij een geleidelijke ontwikkeling van soorten mogelijk wordt geacht. zie ook: evolutie

Crick, F
Francis Crick helderde in 1953 samen met James Watson de structuur van het DNA molecuul op. Een site met veel informatie over Watson en Crick is "DNA from the Beginning"

CT-scan
Computer Tomografie scan. Op basis van röntgen opnamen door de computer ontworpen driedimensionale beelden van plaatsen in het lichaam.

Curie, M.
Marie Sklodowska Curie (1867-1934) echtgenote van Pierre Curie (1859-1906). Zij werkten samen aan het onderzoek van de geheel onbekende straling van onder andere uranium. In 1903 kregen ze samen (met Henry Becquirel) de Nobelprijs voor natuurkunde. Zij introduceerden het begrip radioactiviteit. In 1911 kreeg Marie Curie ook nog de Nobelprijs voor scheikunde oa. voor het ontdekken van de elementen radium en polonium. Biografie (engels)

cytosine
Formule C4H5N3O. Een van de vier stikstofbasen A,C,T en G die de bouwstenen van DNA (Desoxyribo-Nucleic-Acid) vormen. DNA vormt voor ieder mens de unieke molecuulstructuur waarin de erfelijke eigenschappen van het individu worden vastgelegd. zie ook adenine, guanine en thymine

cytostatica
Chemische middelen die worden ingezet bij de kankerbestrijding. Deze stoffen remmen de celdeling.

Dalton, J
John Dalton (1776-1844). Hij werd vooral bekend om zijn atoomtheorie. Elke niet ontleedbare stof bestaat uit identieke kleine bouwsteentjes: de atomen.

Darwin, C
Charles Darwin (1809-1882). Grondlegger van de moderne evolutietheorie. In zijn beroemde studie "The Origin of Species..." beschrijft hij het principe van the Struggle for Life en the Survival of the Fittest. Binnen een soort kunnen individuen enigszins (erfelijk) verschillen waardoor de best aangepaste individuen de grootste overlevingskansen krijgen en zich het meeste kunnen vermenigvuldigen. zie ook Lamarck. Voor verder informatie raadpleeg de Biografie

DDT
Formule : 2,2-di(p-chlorofenyl)-1,1,1-trichloroethaan. DDT behoort tot de pesticiden, het is dus een bestrijdingsmiddel tegen insecten in de akkerbouw. DDT breekt practisch niet af. Toen men in het weefsel van vissen en andere dieren grote concentraties van het gif constateerde is het gebruik in de westerse wereld verboden. Omdat het een goedkoop en effectief middel is wordt het echter nog steeds toegepast in de armere landen.

deductie
Denkwijze waarbij uit een aantal algemene geldende regels verklaringen voor natuurverschijnselen worden afgeleid. Het experiment speelt bij deductie een ondergeschikte rol. (Alle rivieren stromen naar zee; de Rijn is een rivier; dus stroomt het water van de Rijn naar zee). zie ook inductie.

dementie
Ziekte die vooral bij ouderen optreedt en die zich kenmerkt door achteruitgang van het korte termijn geheugen en bewegingsproblemen. Als voorbeeld geldt de ziekte van Altzheimer.

Democritus
Griekse natuurfilosoof (460-370 v.Chr.) die als eerste sprak over atomen als niet ontleedbare stoffen.(a-tomos = niet deelbaar)

Descartes R.
Rene Descartes (1596-1650). Frans filosoof die door zijn manier van denken onderscheid aanbracht tussen lichaam en ziel. Hij ging uit van de gedachte dat al wat je niet kon bewijzen in twijfel getrokken diende te worden. Zijn uitspraak ""cogito ergo sum", wat betekent "ik denk dus ik besta", is wereldberoemd.

destilleren
Scheidingsmethode voor vloeistofmengsels die berust op het verschil in kookpunt van de componenten.

diploid
Cellen met het normale aantal chromosomen noemt men diploid. zie ook haploid

dissimilatie
Proces waarbij een plant glucose volledig verbrandt tot koolstofdioxide en water. Dit proces is het tegenovergestelde van de fotosynthese reactie.

DNA
Desoxyribo-Nucleic-Acid. Chemische gezien twee in elkaar gespiraliseerde moleculen waarvan de ruggegraad gevormd wordt door een keten van gepolimeriseerde desoxyribosefosfaatesters. Hieraan zijn vier typen stikstofbasen gebonden (adenine, cytosine, guanine en thymine) op een, voor ieder individu, unieke wijze. Aldus ontstaan moleculen met de mogelijkheid om de erfelijke eigenschappen van het individu vast te kunnen leggen. In het BINAS tabellenboektabel 70C staat een stukje DNA structuur afgebeeld. Een site met veel informatie over de ontdekkers Watson en Crick is "DNA from the Beginning", een site met veel chemische informatie is "The Structure of DNA" .

duurzame ontwikkeling
Begrip waarmee bedoeld wordt om in de levensbehoeften van alle nu levende mensen te kunnen voorzien, zonder daarbij de mogelijkheden voor de toekomstige generaties tekort te doen.

Ebola
Ebola is de naam van een tropisch virus. Het is bijzonder angstaanjagend vanwege de manier waarop het virus bevolkingsgroepen supersnel kan decimeren. Ebola veroorzaakt een koorts die meestal leidt tot een snelle en pijnlijke dood doordat het virus voor hevige inwendige bloedingen zorgt, waardoor de organen als het ware oplossen. Men dacht eerst dat apen als gastheer optreden. Deze dieren bezwijken echter net zo snel als mensen aan het virus. Vermoed wordt dus dat het virus zich meestal ophoudt in een diersoort, die langzaam of zelfs helemaal niet aan het virus bezwijkt. Er zijn reeds meer dan 30.000 dieren op Ebola getest, maar dat heeft nog niets opgeleverd. De onderzoeken zijn vooral gericht op ratten, vleermuizen en vogels.

Echografie
>Echografie is een techniek waarbij ultrageluidsgolven door het lichaam worden gestuurd. Afhankelijk van de dichtheid van het weefsel weerkaatsen organen de geluidsgolven. Deze informatie wordt door een computer vertaald naar een bewegend beeld op een monitor.

ecologie
Studie van de relatie tussen organismen in samenhang met hun omgeving.

EEG
Electro Encephalogram is een scan waarmee men de electrische activiteit van de hersenen bepaalt

Einstein, A
Albert Einstein (1879-1955) kende een moeizame start van zijn wetenschappelijke carrière. In 1895 zakte hij voor het toelatingsexamen voor de Polytechnische School in Zurich. Na een jaar werd hij alsnog toegelaten. Hij gaf de voorkeur aan zelfstudie in plaats van het volgen van practica. Vanaf 1902 werkte hij bij het Zwitserse Patent Buro in Bern. Hier schreef hij verschillende publicaties o.a. over de deeltjes eigenschappen van licht (foton-theorie), en de eerste bijzondere theorie over relativiteit. In 1921 kreeg Einstein de Nobelprijs voor natuurkunde voor zijn werk over fotonen. Daarvoor had hij inmiddels al zijn Algemene Relativiteits Theorie gepubliceerd met de beroemde formule E = mc2. In 1932 vertrekt hij naar de VS als gevolg van de toenemende dreiging door de Nazi's. Biografie (engels)

eiwitten
Macromoleculen gebouwd uit aminozuren. Eiwitten vormen de belangrijkste bouwstof voor de vorming van organen en weefsels. Eiwitmoleculen bestaan uit tienduizenden atomen en kunnen een molecuulmassa van meer dan 50.000 hebben. Om de structuur van zulke ingewikkelde moleculen op te helderen maken chemici een soort röntgenfoto's van de eiwitkristallen. De foto's bevatten voldoende gegevens over de structuur van het kristalrooster om met behulp van computerprogramma's de structuurformule te kunnen ophelderen.

elektromagnetische straling
Elektromagnetische straling of EM-straling is te zien als een golfverschijnsel wat zich door de ruimte verplaatst. De golven vertonen interactie met zowel elektrische velden als magnetische velden, of anders gezegd zij verstoren deze velden. De snelheid waarmee de golven zich door door de ruimte verplaatsen is gelijk aan de lichtsnelheid, c = 299792,458 km-s. Elektromagnetische golven hebben een bepaalde energie die afhang van hun frekwentie (aantal trilingen per seconde).Er is een verband tussen frekwentie, golflengte en lichtsnelheid: c = frekwentie x golflengte We onderscheiden vele typen straling, ingedeeld naar hun frekwentie (of golflengte) zoals Röntgen, UV, zichtbaar licht, IR en radiogolfen. Samen vormen deze stralingstypen het Elektromagnetisch Spectrum.

elektron
Door Ernest Rutherford ontdekt negatief deeltje dat zeer snel rond de kern van het atoom draait. Later formuleerde Niels Bohr zijn idee dat elektronen niet willekeurig maar slechts in bepaalde banen rond de kern mochten bewegen. Tenslotte ontwikkelden Erwin Schroedinger en Werner Heisenberg de quantummechanica, een wiskundig model waaruit volgde dat elektronen beschreven dienen te worden door formules die de kans bereken om het elektron op een bepaalde tijd op een bepaalde plaats aan te treffen.

elementen
Niet ontleedbare stoffen. Volgens de Griekse wijsgeer Empedocles (ca. 500 v.Chr.) bestond alle materie uit vier elementen: aarde water lucht en vuur. Stoffen zouden in elkaar over kunnen gaan door een wijziging van de verhouding van de elementen. Het idee dat elementen zijn te veranderen vormde de drijfveer voor veel alchemisten die lood wilden veranderen in goud. Pas met de opkomst van de moderne chemie begon het besef door te dringen dat er stoffen zijn die niet verder te ontleden zijn. De rus Dimitri Mendelejev heeft de elementen gerangschikt naar hun eigenschappen in het Periodiek Systeen der Elementen.

EM-straling
zie elektromagnetische straling.

engineering, genetic
In de biotechnologie toegepaste techniek om erfelijke eigenschappen te veranderen. Hierbij past men o.a. recombinant DNA techniek toe.

entropie
Begrip uit de chemische thermodynamica. Onder entropie wordt verstaan het streven van alle systemen naar de grootst mogelijke vrijheid of wanorde. Voor moleculen betekent dit dat zij zich van nature willen verspreiden over de beschikbare ruimte, dat de temperatuur gelijkmatig zal worden enz. Voor systemen in de biosfeer betekent het bijvoorbeeld dat energie wordt omgezet van een kwalitatief goede soort (chemische energie, electriciteit) naar een mindere soort (warmte). Samengevat: een geordend systeem zal spontaan willen overgaan in een wanordelijk systeem. zie ook : wet van energiebehoud

enzymen
Stoffen die specifieke reacties kunnen versnellen (in het lichaam). Enzymen zijn bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de verbranding van voedsel bij de relatief lage temperatuur van het lichaam. Enzymen werken vaak als katalysator, zij helpen om moleculen te laten reageren met andere moleculen, waarbij de enzymen na afloop nog steeds bruikbaar zijn. Moleculen en enzymen worden vaak vergeleken de combinatie sleutel-slot. Het enzym fungeert als slot waar alleen een bepaald molecuul (sleutel) in past. Het molecuul komt dan in een bepaalde stand waarin het geactiveerd raakt om verder te kunnen reageren.

epicykels
Epicykels vormden de verklaring van de geocentristen voor de (retrograde) lusbeweging die bijvoorbeeld de planeet Mars maakt, gezien vanaf de aarde. We zien Mars af en toe een stukje "achteruit" bewegen. De epicykel is een lusje in de grote baan die de planeet beschrijft, waarmee de bijzondere beweging verklaard kon worden.

equinox
Datum waarop dag en nacht ongeveer evenlang duren. Er is sprake van een voorjaars- en een najaars- equinox. Op die data doorsnijdt de zon precies de projectie van de equator langs de hemel ( the celestial equator). Op het noordelijk halfrond "beweegt" de zon zich tijdens de najaarsequinox naar het zuiden, de dagen worden hierna korter. Een uitleg van deze begrippen wordt gegeven op de site The Treasure Trove of Astronomy.

eugenetica
Verbetering van de menselijke populatie door voortplanting van individuen met "ongewenste" eigenschappen te verbieden. Vooral de Nazi's hebben met hun streven naar een groot Arisch ras zich schuldig gemaakt aan talrijke gruwelijke experimenten op dit gebied.

evolutietheorie
Theorie over het ontstaan en de ontwikkeling van het leven. Volgens Charles Darwin evolueert het leven doordat die organismen die het beste aangepast zijn aan hun omgeving de grootste kans op overleving hebben. Het genetische (erfelijk) materiaal van individuen verandert (soms spontaan, soms door invloeden van buiten af). Binnen een soort zijn dan niet alle individuen meer gelijk. Sommige eigenschappen leiden tot betere aanpassingen aan de omgeving. Individuen met deze eigenschappen krijgen vervolgens meer gelegenheid om zich te vermenigvuldigen, waarbij de nakomelingen over dezelfde, aangepaste, eigenschappen kunnen beschikken.

exceem
Vorm vam huiduitslag die kan ontstaan door een allergische reactie op bepaalde stof(fen) of door gevoeligheid voor bepaalde schimmels.

fagocyten
Afweercellen die elke lichaamsvreemde cel of indringer proberen in te sluiten en te verteren.

fertilisatie, in vitro
Bevruchting van en eicel buiten het moederlichaam. (in vitro = glas)

Fleming, A.
Alexander Fleming (1881-1955). Brits medisch wetenschapper, die speciaal geinteresseerd was in de bestrijding van besmettelijke ziektes door middel van vaccins. Hij ontdekte de bacteriedodende werking van een stof die door schimmels werd geproduceerd. Hij noemde deze stof penicilline. In 1945 kreeg hij voor zijn werk de Nobelprijs voor geneeskunde.

flogistontheorie
Oude (onjuiste) verklaring voor verbrandingsreacties uit de tijd dat zuurstof nog niet bekend was. Brandbare stoffen bevatten een onzichtbaar, niet te isoleren, element flogiston. Bij een verbranding komt flogiston vrij. Een verbrandingsreactie stopt volgens deze theorie als alle flogiston uit de brandstof verdwenen is of als de lucht verzadigd raakt met flogiston. In dit licht moet je zuurstof opvatten als lucht zonder flogiston en stikstof als lucht verzadigd met flogiston!

fossiele brandstoffen
Kolen, aardolie en aardgas noemt men fossiele brandstoffen. Deze zijn ontstaan uit afgestorven fossiele planten- en dieren-resten. Deze organische materialen zijn onder hoge druk diep onder het aardoppervlak in de loop van miljoenen jaren omgezet in de genoemde brandstoffen.

fotosynthese
Reactie waarbij planten koolstofdioxide en water onder invloed van zonlicht omzetten in glucose en zuurstof. (ook wel koolstofassimilatie genoemd) 6CO₂ + 6H₂O --> C₆H₁₂O₆ + 6O₂