ABC van algemene natuurwetenschappen

Categorie: Algemeen of niet ingedeeld > natuurwetenschappen
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 262

Gaia-theorie
James Lovelock schreef "Gaia, a new look at life on earth" (1979). Hierin beschrijft hij een wereld die zichzelf reguleert. De totale biosfeer wordt beschouwd als een organisme wat in staat is via meet- en regel-technieken zichzelf in stand te houden en zich kan aanpassen aan veranderende omstandigheden. Wij mensen dienen deel uit te maken van dit geheel en hebben dus een verantwoordelijkheid om een duurzame ontwikkeling van de aarde niet te verstoren. Voor een overzicht kun je kijken op de site James Lovelock's Gaya theorie. Een interessant artikel uit de Volkskrant van 21 oktober 2000 beschrijft de hernieuwde interesse voor de theorie "Gaia leeft nog steeds".

Galilei, G
Galileo Galilei (1564-1642) was wis- en natuurkundige en navolger van de ideeën van Copernicus. Om twee redenen was hij voor de astronomische wetenschap zeer belangrijk. Ten eerste bouwde hij als een van de eerste bruikbare verrekijkers waarmee hij objecten kon waarnemen die met het blote oog niet te zien waren. Ten tweede nam hij geen blad voor de mond en verdedigde zijn standpunten over de bouw van het zonnestelsel vurig. Door dit laatste kreeg hij grote problemen met de Kerk, die wilde dat hij zijn uitspraken over een heliocentrische wereld zou herroepen. Biografie (engels)

gasplaneten
De gasplaneten bestaan voornamelijk uit waterstof en helium en hebben een lage dichtheid, een snelle rotatie, een diepe atmosfeeer, ringen en meerdere satellieten.

Gay Lussac, J
Joseph Louis Gay-Lussac (1778-1850) was hoogleraar natuur- en scheikunde. Hij heeft o.a. bijgedragen aan de ontwikkeling van het atoommodel.

geheugencellen
Geheugencellen zijn speciale cellen in het lichaam die samenwerken met wittebloed lichaampjes om indringers te vernietigen. De geheugencellen worden aangemaakt na een besmetting. Bij een volgende besmetting kunnen deze cellen direct het juiste type lymfocyten aanmaken.

Geigerteller
De oorspronkelijke geigerteller bestond eigenlijk uit niet meer dan een metalen buis met een dunne metalen draad in het midden gespannen. De buis werd gevuld met een geschikt gas en afgesloten. Er werd een spanningsverschil van + 1000 volt tussen draad en buis aangelegd. Een elektron dat in de buis doordringt (of elektron vrijgemaakt uit een aanwezige atoom via doordringende straling) schiet naar de positieve draad. Door de toenemende snelheid botst dit met andere atomen om vervolgens nog meer elektronen vrij te maken. Hierdoor ontstaat een lawine van vrijkomende elektronen die een eenvoudig te meten stroom veroorzaken. Elk deeltje produceert zo een te meten puls, vandaar de naam geigerteller. zie ook: The geigercounter

geneeskunde, orthomoleculaire
Door Nobelprijswinnaar Linus Pauling (1901-1994) geïntroduceerde term. Pauling onderzocht de invloed van voedingsstoffen op de gezondheid. Vele ziekten zoals kanker zouden het gevolg zijn van het tekort aan bepaalde essentiele voedingsstoffen. Deze stoffen zouden patienten via dieëten toegevoerd moeten krijgen.

generatio spontanea
Theorie over het spontaan ontstaan van leven uit niet-levende stoffen (abiogenese) Men dacht bijvoorbeeld tot ver in de 19e eeuw dat vliegen uit rottend vlees konden ontstaan. Waar kwamen de wormen vandaan die men soms in darmen aantrof? De theorie werd voornamelijk van toepassing geacht op eenvoudige organismen zoals insecten. Zo zouden er drie soorten voortplanting bestaan: de geslachtelijke en ongeslachtelijke voortplanting en de generatio spontanea.

genetische modificatie
Aanpassing van het erfelijke materiaal. In de chromosomen liggen de genen. De genen zijn de dragers van de erfelijke eigenschappen. In de genen zijn DNA moleculen aanwezig. De volgorde van de basenparen in de DNA moleculen bepalen de erfelijke eigenschappen. Door stukjes DNA van plaats te laten wisselen, of DNA fragmenten van een ander organisme in te bouwen veranderen de erfelijke eigenschappen.

geocentrisch wereldbeeld
Ptolemeus (ca. 120-180 n.Chr.) ontwikkelde het wereldbeeld waarbij de aarde in het centrum van het heelal staat. De zon, maan, planeten en ook alle sterren draaien in deze visie rond de aarde!

geostationaire satelliet
Satelliet die op 36000 km hoogte boven de evenaar in 24 uur een volledige baan beschrijft. Door deze omloopsnelheid blijft de positie t.o.v. een punt op aarde onveranderd. Deze satellieten worden daarom veel toegepast om TV-signalen door te geven.

geslachtscellen
Geslachtscellen (eicellen en zaadcellen) kenmerken zich onder andere door de aanwezigheid van slechts de helft van het aantal chromosomen in vergelijking met gewone cellen. Deze cellen noemt men haploid. Bij de versmelting van de twee soorten cellen wordt het chromosomenaantal weer verdubbeld.

glucose
Formule C₆H₁₂O₆. Reactieproduct van de fotosynthesereactie. Glucose behoort tot de suikers (monoscharide) en dient als bouwstof voor de plant. Glucose is ook de basis van veel natuurlijke polymeren zoals cellulose en amylose

gluonen
Deeltjes aanwezig in de kern van atomen.

gnomon
Een stok buiten in de grond geplaatst. De stok is te gebruiken als eenvoudige zonnewijzer. In de oudheid in gebruik als instrument om de tijd te meten.

Goodyear C
Charles Goodyear (1800-1860) naar wie het befaamde bandenmerk werd genoemd is de uitvinder van het zogenaamde vulcanisatieproces (1839). Natuurrubber is kleverig, en wordt bij lage temperaturen brokkelig. Bij toeval ontdekte Goodyear dat door het toevoegen van zwavelpoeder aan het rubber en daarna sterk verhitten van het mengsel een kwalitatief veel beter produkt ontstaat. Door het vulcaniseren vormen de zwavelatomen paarsgewijs zogenaamde zwavelbruggen tussen twee rubbermoleculen. Hierdoor ontstaan dwarsverbindingen waardoor het materiaal veel elastischer en sterker wordt.

GPS
Global Positioning Systeem. Het satellietsysteem dat ontwikkeld is door het Amerikaanse leger en sinds enkele jaren voor iedereen beschikbaar is. De werking berust op de relatieve positiebepaling ten op zichte van minstens vier satellieten die in een baan rond de aarde bewegen op 20.000 km hoogte. De positiebepaling vindt plaats door middel van een zogenaamde driepuntsmeting. Voor een uitgebreidere beschrijving kun je het achtergrondartikel over GPS raadplegen.

gravitatiekracht
Aantrekkingskracht van de aarde op voorwerpen. Elk voorwerp wordt door de aarde aangetrokken. Newton formuleerde dat elke massa een aantrekkingskracht uitoefent op een andere massa. De kracht is evenredig met de massa en omgekeerd evenredig met de afstand tussen de twee massa's. Hij stelde dat deze natuurwet ook opgaat voor hemellichamen.

groene revolutie
Landbouwhervormingen vanaf 1950, gebaseerd op moderne wetenschappelijke inzichten en technieken, hebben geleid tot een grotere wereldvoedselproductie. Kenmerkend voor deze revolutie zijn: uitgeselecteerde gewassen op grote akkers; gebruik van onkruidbestrijdingsmiddelen, kunstmest en landbouwmachines; toepassing van irrigatie en drainage voor een betere waterhuishouding; meerdere oogsten per jaar.

guanine
Formule C₅H₅N₅O. Het vormt een van de vier stikstofbasen A,C,T en G die de bouwstenen van DNA (Desoxyribo-Nucleic-Acid) vormen. DNA vormt voor ieder mens de unieke molecuulstructuur waarin de erfelijke eigenschappen van het individu worden vastgelegd. zie ook adenine, cytosine, en thymine

haploid
Cellen die de helft van normale aantal chromosomen bevatten noemt men haploid. Dit is het geval bij geslachtscellen. Bij samensmelten van zaad- en eicel wordt het aantal chromosomen immers weer verdubbeld tot het normale aantal. zie ook diploid

Heisenberg, W
Theoretisch fysicus die samen met Erwin Schroedinger de basis voor de kwantummechanica heeft gelegd. Naar hem is het onzekerheidsprincipe van Heisenberg genoemd, waarbij van een elektron nooit alle gegevens over tijd en plaats tegelijkertijd bekend kunnen zijn.

hepatitis-B
Ziekte aan de lever (levercirrose) verwekt door een virus waaraan jaarlijks meer dan miljoen mensen overlijden.

heterotroof
Dieren, schimmels en de meeste bacteriën moeten hun bouwstoffen voor organische moleculen uit voedsel betrekken, zij kunnen het niet zelf aanmaken. zie ook autotroof.

Hippocrates
Hippocrates (460-359 voor C.), de beroemdste Griekse geneeskundige was de grondlegger van de leer der levenssappen.(bloed,slijm,zwarte gal en gele gal).

homeopathie
Geneeswijze die er vanuit gaat dat ziekten en toepasselijke geneesmiddelen op dezelfde wijze inwerken op het lichaam. Homeopatische geneesmiddelen bestaan uit zeer verdunde hoeveelheden van de ziekteverwekkende stoffen.

homeostase
Zelfregulatie van organismen met behulp van een vastgestelde norm en negatieve terugkoppeling. Bij de zelfregulatie kan een organisme met behulp van sensoren een invloed van buiten af meten, de waarde vergelijken met een standaard en bij afwijkingen correcties uitvoeren (negatieve terugkoppeling omdat het effect van de correctie tegengesteld is aan meetwaarde)

humores
Lichaamsvochten: bloed,slijm,gal. Hippocrates (460-377 v.Chr.) ontwikkelde de theorie der humores. Een lichaam is gezond als de lichaamsvochten onderling in balans zijn

iatrochemie
medische chemie, zie ook Paracelsus.

immuun
Ongevoelig voor bepaalde ziekten. Na een virusinfectie maakt het lichaam antistoffen aan. Bij een volgende infectie met dezelfde micro-organismen zal het lichaam de juiste leucocyten aanmaken om de indringers snel onschadelijk te maken.

indigo
Indigo (spijkerbroekblauw) is een kleurstof afkomstig van de Indigofera tinctoria plant en wordt wel de koning van de textielkleurstoffen genoemd. Het wordt al heel lang als natuurlijke verfstof gebruikt. Tot aan het einde van de 19e eeuw werden vooral in India veel indigoplanten geteeld. De kleurstofproductie was een zwaar en arbeidsintensief proces waar veel mensen hun brood mee verdiende. De Duitse chemicus Adolf Baeyer (1835-1917) legde in 1879 de structuur van indigo bloot en wist als eerste de kleurstof kunstmatig te synthetiseren. Toen de Duitse chemische industrie er in slaagde om een grootschalig productieproces te ontwikkelen betekende dat het einde van de indigoteelt in India.

indigowit
In water oplosbare grondstof voor de productie van indigo. De stof werd verkregen uit indoxyl een extract van de indigoplant. Het indigowit reageert met zuurstof tot indigo

inductie
Denkwijze waarbij men natuurverschijnselen probeert te verklaren via de natuurwetenschappelijke aanpak van hypothese, experiment en waarneming. De resultaten hebben een voorlopig karakter, tot een betere verklaring volgt. Indien voor het verschijnsel een sluitende verklaring wordt gevonden spreekt men van een natuurwet. Ze ook deductie.

industriele revolutie
Ontwikkeling vanaf de tweede helft van de 18^e eeuw waarbij productie processen grootschaliger werden. De uitvinding van de stoommachine maakte het inzetten van productiemachines in fabrieken mogelijk. Voor de arbeiders had dit alles grote sociale gevolgen.

infraroodstraling
Warmtestraling van licht voorbij de rode kant van het zichtbare spectrum. Dit licht wordt gekenmerkt door een grotere golflengte dan zichtbaar licht. Toepassingen in bv. afstandsbedieningen, nachtverrekijkers. Satellieten kunnen infraroodstraling opvangen en verkrijgen zo informatie over de temperatuur van het aardoppervlak. Je kunt beelden van infrarood opnamen bekijken op de site van Meteosat.

isotopen
Atomen van hetzelfde element die verschillen in aantal neutronen in de kern. Isotopen verschillen alleen in massa, niet in chemische eigenschappen. Sommige isotopen zijn instabiel, zij veranderen onder afgifte van radioactieve straling in een stabielere isotoop. Van deze eigenschap wordt gebruik gemaakt bij de "tracer" techniek. Een radioactief isotoop, ingespoten bij een patiënt, kan gevolgd worden en zo waardevolle informatie verstrekken over de weg die het aflegt in het lichaam

IVF
In vitro fertilisatie of reageerbuisbevruchting. (vitro = glas). Techniek waarbij een eicel wordt bevrucht onder laboratoriumomstandigheden. Het bevruchte eicelletje wordt in de baarmoeder van de vrouw teruggeplaatst. De vrouw ondergaat tegelijkertijd vaak hormoonkuren om de kans op een succesvolle innesteling van de bevruchte eicel te vergroten.

Jupiter
Vijfde planeet vanaf de zon (5,2 AE), genoemd naar de Griekse oppergod Zeus. Jupiter is de grootste planeet van ons zonnestelsel en zijn massa is 318 maal die van de aarde. Jupiter is zo helder dat hij al in 1610 door Galilei werd ontdekt, evenals vier van zijn manen Io, Europa, Ganymedes en Callisto. Voor meer informatie zie: "De negen Planeten"

kanker
Ziekte waarbij de celdeling is ontregeld. Cellen die tijdens de groeifase zich niet specialiseren maar ongecontroleerd verder delen vormen een tumor. Vooral als er uitzaaiingen (metastasen) ontstaan spreken we van kwaadaardige gezwellen. De kankerbestrijding maakt grote vooruitgang: radiotherapie (bestraling), cytostatica (chemische preparaten), en chirurgie kunnen, mits vroegtijdig toegepast, de ziekte vaak remmen en zelfs stoppen . Alleen bij zeer agressieve vormen van kanker en bij te late ontdekking verloopt de ziekte nog steeds dodelijk. Tegenwoordig wordt bij leukemie waarbij door de zware chemokuren veel beenmerg verloren gaat gebruik gemaakt van het inbrengen van stamcellen, cellen die gespecialiseerd zijn in het aanmaken van nieuwe rode bloedlichaampjes.

katalysator
chemische benaming voor een stof die een reactie versneld zonder zelf verbruikt te worden

Keppler, J.
Johannes Keppler (1571-1630) gebruikte de gegevens van Tycho Brahe om wetmatigheden voor de bewegingen van de planeten af te leiden. Hij kwam tot een aantal opzienbarende ontdekkingen en formuleerde zijn resultaten in drie wetten. 1. Planeten bewegen in een ellipsbaan om de zon. De zon staat in één van de beide brandpunten. 2. In gelijke tijden doorloopt een planeet gelijke oppervlakten 3. De omlooptijd van een planeet neemt toe naarmate de afstand tot de zon toeneemt. (Afstand kwadratisch en omlooptijd met de derde macht!)

kiemcellen
Ongespecialiseerde cellen die zich nog kunnen delen tot functionele cellen. Dit type cellen is aanwezig tijdens de groei van het embryo. Ze komen komen ook in sperma voor.

Koch, R.
Robert Koch (1843-1910), Duits bacterioloog die baanbrekend werk deed op het gebied van de microbiologie. Hij ontdekte in 1882 de tuberculosebacil. Op studiereis in Afrika legde hij het mysterie van de cholera bloot. Ook deze ziekte werd veroorzaakt door een bacterie. In 1905 ontving hij de nobelprijs voor geneeskunde. biografie.

komeet van Halley
Edmund Halley veronderstelde in 1701, dat de komeet die zichtbaar was in 1531, 1607 en 1682 wel eens hetzelfde hemellichaam kon z#top De komeet maakt een omloop van ongeveer 76 jaar. Halley voorspelde dat ze zou terugkeren in 1758. In dat jaar (Halley was ondertussen overleden) was er inderdaad een komeet zichtbaar. Later werd zij genoemd naar de man die deze ontdekking deed. De laatste keer verscheen zij in 1986. Voor meer informatie zie de komeet van Halley.

kometen
Kometen zijn een mengeling van ijs (zowel water als bevroren gassen) en stof dat niet opgenomen is door de planeten bij het ontstaan van het zonnestelsel. De samenstelling van kometen is vanaf het ontstaan van het zonnestelsel niet gewijzigd. Zij vormen belangrijk studiemateriaal voor de geschiedenis van het zonnestelsel. Kometen zijn onzichtbaar, tenzij ze zich in de buurt van de zon bevinden. Wij zien ze dus heel even en dan verdwijnen ze voor duizenden jaren. Alleen de periodieke kometen (die met een korte omloopbaan zoals de Komeet Halley) blijven voor een groot gedeelte van hun omloop binnen de baan van Pluto. Zie ook meteoren. Voor aanvullende informatie: "De negen planeten"

koolstof
Chemische element met symbool C en atoomnummer 6. Koolstof komt in de natuur voor in veel organische verbindingen. Bij de afbraak van deze stoffen komt het meestal vrij als koolstofdioxide (CO₂). Dit gas kan vervolgens door de atmosfeer reizen. In de atmosfeer speelt het CO₂ een belangrijke rol bij het broeikaseffect. CO₂ komt vroeg of laat weer in de bodem of water waar het weer kan worden omgezet in andere verbindingen zoals kalk (CaCO₃). Een andere mogelijkheid is de opname van CO₂ door planten tijdens de fotosynthesereactie, waarna het CO₂ wordt omgezet in glucose. Het element koolstof doorloopt dus een eeuwige kringloop. Van koolstof bestaan ook isotopen, vooral het C-14 isotoop is bekend vanwege de mogelijkheid tot ouderdomsbepaling van objecten.

koolstofassimilatie
zie fotosynthese

kosmologie
Wetenschap die het heelal als geheel tot onderzoekterrein heeft. De kosmoloog bestudeert de ruimte inclusief alle objecten, waarvan hij zelf ook deel uitmaakt. Voor hem is er dus geen vergelijking met een ander heelal mogelijk. Er is slechts een universum waar je niet uit kunt om van buitenaf waarnemingen te doen. Kosmologen kunnen proberen waarnemingen te interpreteren en zullen moeten afwachten of hypotheses werkelijkheid worden.

kringloopreactie
Serie van opeenvolgende chemische reacties waarbij verbindingen in elkaar overgaan. Hierbij worden de moleculen afgebroken en worden van de samenstellende atomen nieuwe moleculen gebouwd. De atomen blijven hierbij onveranderd. Na een aantal omzettingen van de ene verbinding in de andere kunnen de uitgangsstoffen opnieuw gevormd worden. Bij kringloopreacties lijkt het alsof er uiteindelijk niets gebeurd is. Dat is slechts schijn, het doorlopen van de kringloop kost altijd energie. De (zonne) energie maakt de eeuwige kringloop van elementen mogelijk. Het leven zelf kun je ook zien als een kringloop. Een aantal van de koolstof-atomen waaruit jij nu bestaat vormden vroeger misschien koolstofdioxidemoleculen, uitgeademd door keizer Julius Ceasar!.

Kuhn, T.
Thomas Kuhn is wetenschapsfilosoof en introduceerde het begrip "paradigma". De manier waarop (natuur)wetenschappers moeten werken werd door hem opnieuw geformuleerd. De inductie als natuurwetenschappelijke werkwijze verving hij door een set afspraken: Een wetenschap gaat uit van een theoretische model. De meeste onderzoekers uit het vakgebied accepteren het model. Het model bakent de grenzen van het onderzoeksterrein af. Het model beschrijft de methoden en regels waarmee gewerkt wordt.

kunstmest
De Duitse chemicus Justus Von Liebig ontdekte dat veel planten beter groeien als zij voldoende voedingselementen krijgen. De belangrijkste elementen zijn stikstof (N), fosfor (P), kalium (K) en zwavel (S). In de 19e eeuw werden de stikstofverbindingen gehaald uit natuurlijke bronnen: chilisalpeter uit Chili en Guano (vogelmest) uit Peru. Later slaagde de chemische industrie erin om deze stoffen langs synthetische weg te gaan maken. De groei van de wereldbevolking maakte het noodzakelijk de voedselproduktie sterk uit te breiden. Kunstmeststoffen hebben hieraan belangrijk bijgedragen.

Laika
Laika was de eerste hond die door de Russen werd gebruikt in een ruimte experiment. Op 3 november 1957 maakte zij in een Sputnik II raket een ruimtevlucht.

Lamarck J.
Jean-Baptiste de Monet, graaf van Lamarck (1744-1829). Lamarck stelde een mechanisme voor de evolutie van het leven voor. Organismen kunnen zich aanpassen aan veranderende omstandigheden. De nakomelingen zijn allen aangepast aan de nieuwe omstandigheden. Lamarck's theorie is onjuist: aanpassingen leiden niet tot een verandering in het DNA, de erfelijkheidsdrager. Biografie (engels). zie ook Darwin C

Lavoisier A.L.
Antoine Laurent Lavoisier (1743-1794) was de eerste chemicus die systematisch experimenteel onderzoek verrichtte. Hij werkte volgens de natuurwetenschappelijke methode waarbij vraagstelling, hypothese, experiment en waarnemingen elkaar opvolgen en aanvullen. Lavoisier werd onder meer bekend door de naar hem genoemde wet van massabehoud. Voor verdere informatie raadpleeg zijn Biografie (engels)

Leeuwenhoek A. van
Anthonie van Leeuwenhoek (1632-1723) werd geboren in Delft. Hij kwam uit een eenvoudig gezin en had geen wetenschappelijke opleiding genoten. Maar zijn opmerkingsgave, doorzettingsvermogen en accuratesse bezorgden hem een plaats in de geschiedenis. De microscoop opgebouwd uit objectief en oculair was al veertig jaar voor zijn geboorte uitgevonden. Hij raakte geinteresseerd in de apparaten en begon zelf met bouwen. Door zijn uitstekend geslepen lenzen en zijn goede manier van belichten kon hij veel meer waarnemen dan zijn tijdgenoten. Van Leeuwenhoek was de eerste die bacteriën en bloedcellen waarnam. Er zijn nog maar enkele van door hem gebouwde microscopen bewaard gebleven. Biografie (engels)

legering
Mengsel van gesmolten metalen. Legeringen werden al heel vroeg toegepast. Brons (koper + tin) is veel eenvoudiger te maken dan ijzer. Bij de bereiding van ijzer is een behoorlijke kennis van chemie vereist. Tin en koper zijn vrij eenvoudig te maken, de stap tot de productie van brons is dan niet groot. Het is daarom makkelijk te verklaren waarom de bronstijd vooraf ging aan de ijzertijd. Tegenwoordig worden legeringen nog steeds veel toegepast. Legeringen worden speciaal om hun eigenschappen geselecteerd.

lichtjaar
Afstand die het licht in 1 jaar aflegt = 9,48 _* 10¹² km = 63.200 AE

lichtsnelheid
Snelheid waarmee het licht zich voortplant = 300.000 km-sec.

Liebig, J von
Justus von Liebig (1803-1873) ontwikkelde een systeem om grondmonsters te analyseren op samenstelling. Zo ontdekte hij dat planten een aantal elementen nodig hebben voor een goede groei (kalium, fosfor, stikstof en zwavel). Door de elementenanalyse kon men vanaf het midden van de negentiende eeuw de molecuulformules van veel verbindingen ontcijferen. Von Liebig was de eerste die langs chemische weg kunstmest kon maken omdat hij de samenstelling van de stoffen bepaald had. Biografie (duits)

ligase
Enzym om DNA fragmenten aan elkaar te plakken. Ligasen worden gebruikt bij de recombinant-DNA techniek.

Linnaeus C.
Carl Ingmar von Linne (1707-1778) was een Zweedse bioloog bekend geworden door zijn binominale naamgevingssysteem voor planten en dieren. De uitgebreide verzameling opgezette organismen die hij tijdens zijn leven verzameld had, werd na zijn dood aan een Engelse verzamelaar verkocht en is nu aanwezig in het Londense museum voor Natural History. Biografie (engels)

LOFAR
Het LOFAR project (Low Frequency Array) bouwt in Drente aan een systeem van duizenden gekoppelde kleine antenne's . Zo ontstaat een radiotelescoop van 350 km in doorsnede. Hun gezamenlijke data worden via een razend snel glasvezelnetwerk doorgegeven aan een supercomputer. Elke seconde ontvangt deze computer een hoeveelheid data van 20.000 GB (gelijk aan de inhoud van 400 DVD's).

lymfocyten
Specifieke afweercellen tegen indringers

Maan
Onze aarde bezit een maan. De Romeinse naam is Luna, de Grieken noemde hem Artemis. De maan staat op 384.000 km van de aarde. Een lichtsignaal doet er ruim 2,5 seconden over om naar de maan en terug te flitsen. Voor meer informatie zie: "De negen Planeten".

magma
Stroperig gesteente dat zich diep onder de aardkorst bevindt. Door de hoge temperatuur zullen veel verbindingen in gesmolten toestand aanwezig zijn. Door vulcanische activiteiten, bij botsingen van de continentale platen etc. kan het magma omhoog komen en koelt dan af. Hierbij worden gesteentes gevormd. Zie ook: aardkorst

magnetisme
Sommige mineralen zoals magnetiet blijken ijzer aan te trekken. Er zijn verschillende metalen die deze eigenschap bezitten: ijzer, nikkel en kobalt, men noemt ze magneten. In sommige stukken materie heeft men alle drie de magnetische metalen tegelijk aangetroffen. Onderzoek leerde dat het materiaal niet van deze wereld afkomstig was maar van meteorieten. Een magneet heeft een magnetisch veld rondom zich. De magnetische veldlijnen kun je zichtbaar maken door een magneet onder een glazen plaat te houden waaronder een magneet is bevestigd. De aarde gedraagt zich ook als een magneet. Hierop berust de werking van een kompas. De naald van het kompas draait altijd naar hetzelfde punt, de geografische noordpool. Een magneet heeft een Noord- en een Zuidpool. Net zoals elektrische ladingen stoten twee gelijke polen elkaar af en trekken tegengestelde polen elkaar aan. Magneetkrachten berusten op een bijzondere oriëntatie van de electrische ladingen in de atomen van de stof. Zie ook aardmagnetisme.

Mars
Vierde planeet vanaf de zon (1,52 AE) en de zevende in grootte. Mars is genoemd naar de Griekse oorlogsgod Ares. Mars wordt wel de "rode" planeet genoemd. De rode kleur vindt zijn oorzaak in de rood gekleurde rotsen waaruit het oppervlak bestaat. Door de sterk elliptische baan die Mars beschrijft varieert de temperatuur aanmerkelijk. Voor meer informatie zie: "De negen Planeten".

Melkwegstelsel
Verzameling van miljarden sterren die in een soort schijf bij elkaar staan. Vanaf de aarde kun je als het goed donker is een lichtzwakke band zien lopen van de noordelijke hemel tot de horizon. Onze zon is slechts een van de vele sterren in het melkwegstelsel. Zij bevindt zich aan de buitenkant van het stelsel. Er zijn in het heelal miljarden van dit soort sterrenstelsels! Voor meer informatie zie "De melkweg".

Mendel, G
Gregor Mendel (1822-1884) was als monnik in de gelegenheid om veel te studeren. Hij heeft duizenden planten gekweekt en onderzocht de eigenschappen van nieuwe generaties planten na zorgvuldig selecteren en kruisen. Hij wordt wel beschouwd als de grondlegger van de klassieke erfelijkheidsleer of genetica.

Mendelejev, D
Dimitri Ivanovitsj Mendelejev (1834-1907) werd bekend door zijn ontwerp van het Periodiek Systeen der elementen. Hij rangschikte de elementen naar oplopende atoommassa, maar aarzelde niet om de volgorde aan te passen als dat in zijn systeem beter uit kwam. Hij zette elementen met overeenkomstige chemische eigenschappen in dezelfde (verticale) groep. Onvermijdelijk ontstonden door deze manier van werken lege plekken in het systeem. Echter, hij was zo overtuigd van zijn ideeën dat hij de eigenschappen van ontbrekende elementen voorspelde en voor hen een plaats reserveerde in zijn systeem. Toen een aantal jaren later gallium, scandium en germanium werden ontdekt bleken deze precies te voldoen aan de voorspellingen. Hij was op een overtuigende manier in het gelijk gesteld.

Mercurius
Eerste planeet vanaf de zon (0,38 AE) en de op een na kleinste. Mercurius is bijvoorbeeld kleiner dan de manen Ganymedes (van Jupiter) en Titan (van Saturnus). Mercurius is vernoemd naar de Romeinse God van de Handel. Voor meer informatie zie "De negen Planeten" .

mesosfeer
Vanaf de aarde gemeten de derde luchtlaag van de atmosfeer. De temperatuur neemt naar boven toe af.

metallurgie
Techniek van het produceren en bewerken van metalen

meteoren
Meteoren zijn stukken "ruimtepuin", rotsblokken die verbranden als ze in de dampkring van de aarde komen, tenzij ze te groot zijn. Meteoren die inslaan op het planeetoppervlak veroorzaken kraters. Er is een theorie die het uitsterven van de dinosauriers verklaart door aan te nemen dat door de inslag van een zeer grote meteoor een klimaatsverandering optrad en het leven voor deze dieren verder onmogelijk maakte. Zie ook kometen.

modellen
Een model is een hulpmiddel om een wetenschappelijk onderwerp te beschrijven. In een model zijn er verschillen en overeenkomsten met de werkelijkheid. Het model is namelijk een vereenvoudigde vorm van deze werkelijkheid. Goede modellen maken een ontwikkeling door en worden aangepast als nieuwe inzichten dit noodzakelijk maken.

MRI-scan
Magnetic Resonance Imaging (of NMR) is een techniek waarbij een sterk magnetisch veld wordt opgewekt waar vervolgens electromagnetische golven door worden gestuurd. Organisch materiaal reflecteert de golven op een specifieke wijze, afhankelijk van de chemische samenstelling van het materiaal. In het ziekenhuis kan deze techniek worden toegepast om afwijkingen aan organen bij patiënten te constateren.

natuurwetenschappelijke werkwijze
Werkwijze waarbij men natuurverschijnselen probeert te verklaren via een serie van opeenvolgende stappen. Voor een verschijnsel wordt een hypothese opgesteld, deze wordt getoets via experimenten en waarnemingen. De resultaten hebben een voorlopig karakter, tot een betere verklaring volgt. Indien voor het verschijnsel een sluitende verklaring wordt gevonden spreekt men van een natuurwet.

Neptunus
Neptunus is de achtste planeet vanaf de zon (30.06 AE) en de vierde in grootte. Neptunus is genoemd naar de Romeinse god van de zee. Neptunus behoort net zoals de planeten Jupiter, Saturnus en Uranus tot de gasplaneten. Deze planeten bestaan voornamelijk uit waterstof en helium en hebben een lage dichtheid, een snelle rotatie, een diepe atmosfeeer, ringen en meerdere satellieten. De blauwe kleur wordt veroorzaakt door de aanwezigheid van veel methaan dat rood licht absorbeert. Wij zien dan voornamelijk de resterende kleur blauw. Voor meer informatie zie "De Negen Planeten".

neutron
Ongeladen deeltjes aanwezig in de kern van atomen. In het atoommodel bleek moeilijk te verklaren op welke manier de positieve protonen in de atoomkern bij elkaar gehouden konden worden. Immers gelijk geladen deeltjes stoten elkaar af. Het duurde tot 1932 voordat Sir James Chadwick de aanwezigheid van een nieuw ongeladen kerndeeltje kon aantonen. Deze deeltjes kregen de naam neutronen, zij fungeren als een soort "lijm die de protonen bijeenhoudt."

Newton, I
Sir Isaac Newton (1642-1727) was de grondlegger van de mechanica, de natuurkundige beschrijving van de interacties en bewegingen van voorwerpen. Newton formuleerde zijn ideeen in zijn beroemdste werk "Philosophia Naturalis Principa Mathematica". Newton paste zijn wetten ook toe op de interactie tussen hemellichamen! Tot de 20e eeuw kon men alle verschijnselen uitstekend verklaren met de ideeën van Newton. Nieuwe waarneemtechnieken maakte echter een aanpassing van de theorie noodzakelijk. Zo maakte de planeet Mercurius een onverklaarbare draaiing. Het was Albert Einstein (1879-1955) die met zijn Algemene Relativiteitstheorie een verklaring voor de draaiing vond. Hiermee kwam een einde aan het Newtoniaanse wereldbeeld. Biografie (engels)

nitraat
Nitraten vormen chemisch gezien een groep vaste stoffen (zouten) opgebouwd uit positieve en negatieve deeltjes, ionen genaamd. De nitraten bevatten allen hetzelfde negatief geladen nitraat ion NO3 (-). De stoffen lossen uitstekend op in water. Plantenwortels kunnen de opgeloste stoffen eenvoudig opnemen. De Duitse chemicus J. von Liebig ontdekte dat planten nitraten nodig hebben voor een optimale groei. Nitraten vormen een onderdeel van de stikstof kringloop waarbij micro-organismen en en planten het element stikstof (N) via een groot aantal chemische reacties omzetten in verbindingen zoals ammoniak, ureum, nitraat, nitriet en vrije stikstof. En mest overschot draagt bij tot de verzuring van de bodem omdat de stikstofverbindingen via micro-organismen wordt omgezet in salpeterzuur.

NMR
Nucleair Magnetic Resonance. zie ook MRI-scan

nulproef
Blanco bepaling of nulproef . Vergelijkingsonderzoek waarbij de invloed van de omgeving wordt onderzocht . Een blanco wordt naast het echte onderzoek uitgevoerd, echter zonder te onderzoeken variabele. (alleen oplosmiddel, medicijn zonder werkzame stof,, etc)

nylon
Nylon werd in 1935 voor het eerst in de Verenigde Staten geproduceerd. Het is een synthetische polyamide. Chemisch gezien dus een polymeer opgebouwd uit moleculen met -amino en -carboxylgroepen. Nylons kregen vooral veel bekendheid als damespanties die vanuit de VS door de soldaten tijdens en na de Tweede Wereld oorlog naar West Europa werden meegenomen.

oerknal
Theorie over het begin van het heelal. Wanneer is het heelal ontstaan? Hoe is het ontstaan? Hoe ontwikkelt het heelal zich in de toekomst? Deze vragen houden astronomen al heel lang bezig. De theorie van de Big Bang, de oerknal, gaat er vanuit dat alle materie, energie en straling ooit geconcentreerd was in een punt. Op een gegeven moment heeft er een gigantische explosie plaats gevonden, waarna de materie in alle richtingen werd weggeslingerd. Het heelal was geboren en begon met uitzetten. De temperatuur was aanvankelijk nog zeer hoog, te hoog voor deeltjes om samen te klonteren. Maar na enige tijd begon de temperatuur te dalen en konden deeltjes samengaan tot atomen en moleculen. Het proces van uitzetten ging door, daar waar veel materie samenklonterde nam de dichtheid toe. Door de zwaartekracht werd nog meer materie aangetrokken. Op een gegeven moment was voldoende massa aanwezig om zo'n grote dichtheid op te wekken dat kernreactihttp://www.sabn.nl/index.html?http:-www.sabn.nl/stichtin.htmt dicht genoeg werd vormde planeten. Uit restjes materie, te klein om planeten te vormen, zijn asteroiden ontstaan. Een aantal astronomen gaat er vanuit de de materie in het heelal nog steeds uitzet, zij spreken over het uitdijend heelal. De Amerikaanse astronoom Hubble ontdekte dat hoe verder een sterrenstelsel zich van ons bevindt, hoe sneller hij zich van ons af beweegt. Voor verder informatie kun je terecht bij de Microsoft Encarta Encyclopedie, waar het voorafgaande via een animatie aanschouwelijk wordt gemaakt. Ook de volgende sites geven interessante informatie: "De Oerknal", "Het Begin" en "Een bom onder de oerknal?"

organische chemie
Chemie die betrekking heeft op alle verbindingen die zijn opgebouwd uit de elementen C, H en O. Deze naam is vroeger aan deze stoffen gegeven omdat alle stoffen waaruit organismen zijn opgebouwd bestaan uit C, H en O. Tegenwoordig spreken we liever van koolwaterstoffen. Verbindingen die niet uit deze elementen bestaan rekent men tot de anorganische chemie. Je kunt heel veel formules van organische verbindingen vinden in het organisch woordenboek.

ozon
Ozon is een gas met de formule O₃. Aan ozon zitten verschillende aspecten: Voor mens en dier is het een ongezonde stof. Ozon is vrij agressief (het is een sterke oxidator), het tast #topembranen aan. Mensen met longaandoeningen krijgen snel last van ozon. Bij planten wordt de celwand aangetast. Ozon komt vrij bij gebruik van laserapparatuur (kopieerapparaten, printers) en wordt gevormd uit zuurstof. De ozonvorming uit zuurstof wordt versneld tijdens smogvorming. Chemisch onderzoek heeft aangetoond dat NO₂, een stof aanwezig in uitlaatgassen, als katalysator werkt bij de vorming van ozon uit zuurstof. Er worden tal van maatregelen genomen om de verspreiding van ozon in het onderste gedeelte van de atmosfeer, de troposfeer te voorkomen. In de stratosfeer speelt ozon een zeer nuttige rol. Schadelijke UV-straling van de zon wordt tegengehouden. Eigenlijk is dit niet correct, ozon gaat een hele reeks reacties aan met moleculen die in de stratosfeer aanwezig zijn. Het UV-licht levert hierbij de benodigde energie. Met name de omzetting van zuurstof in ozon speelt een belangrijke rol. Een deel van het UV-licht wordt zo weggefilterd en kan dus geen schade meer aanrichten bij mens, plant en dier. Het gat in de ozonlaag wordt gezien als een bedreiging voor het milieu. Waardoor wordt het ozon afgebroken? De Nederlander Paul Crutzen kreeg in 1995 de Nobelprijs voor de chemie voor zijn onderzoek aan de ozonlaag. Hij toonde aan dat twee soorten stoffen verantwoordelijk zijn voor de ozonafbraak. Stikstofoxide (NO), afkomstig van straalvliegtuigen en CFK's, aanwezig in koelvloeistoffen en drijfgas voor spuitbussen. Recente metingen in de stratosfeer na raketlanceringen toonden een zeer sterke daling van het ozongehalte aan. Raketbrandstof bevat veel chloridehoudende verbindingen die in de stratosfeer chloormoleculen vormen. Chloor is in staat om grote hoeveelheden ozon af te breken, zonder daarbij zelf omgezet te worden. Deze stoffen werken als katalysator bij de afbraak van ozon. Al in 1987 hebben een aantal landen in Montreal een verdrag gesloten. Zij besloten het gebruik van CFK's in spuitbussen te beëindigen.Veel informatie over de theorie bij de ozonproblematiek is te vinden op de site "De atmosfeer"

papyrus
Papyrus, een product van de papyrusplant, was voor de oude Egyptenaren het middel waar men op schreef. De papyrusplant was in het Nabij Oosten en het Middellandse Zeegebied wijdverspreid. Papyrus behoort met perkament, de schoongemaakte huid van een geit, tot de voorlopers van het papier. Een interessante site over gebruik van papyrus in het oude Egypte is Pharaoic Arts in ancient Egypt. Papier werd voor het eerst in China gemaakt. Pas na lange tijd kwam het geheim van de papierproductie via de Arabieren naar Europa Vlas en hennep vormden de grondstoffen voor papier, later aangevuld door lompen, die in papiermolens tot pulp werden geslagen en met water werden vermengd tot een homogene pulp. Een goede site over moderne papierproductie is papier & karton. Kijk ook eens naar leerlingen die zelf papier maken.

Paracelsus
Paracelsus (1493 - 1541) was de grondlegger van de medische chemie (iatrochemie). Op basis van de oude Griekse vier- elementenleer formuleerde hij de vier-sappentheorie over ziekte en gezondheid. In een gezond lichaam bestaat er evenwicht tussen de vier belangrijkste lichaamssappen bloed, slijm, gele gal en zwarte gal.

paradigma
Door de natuurfilosoof Thomas Kuhn geintroduceerd begrip als vervanger voor het natuurwetenschappelijke begrip inductie. Onder het paradigma verstaat Kuhn eigenlijk een stelsel van afspraken die wetenschappers hanteren. Het paradigma omvat de volgende uitgangspunten: Een standaardmodel waar de wetenschappers uit een vakgebied vanuit gaan. Het model wordt door de meerderheid van de wetenschappers erkend. Het model legt vast waar de grenzen van het onderzoekgebied liggen. Het model bepaalt volgens welke algemeen aanvaarde regels gewerkt wordt.

Parallax
Schijnbare verplaatsing van een hemellichaam veroorzaakt door de verplaatsing van de waarnemer. Dit verschijnsel wordt gebruikt om de afstand tot bepaalde sterren te bepalen. Wij zien deze sterren ( of planeten) zich verplaatsen. Dit wordt veroorzaakt door de verschillende hoeken waaronder het hemellichaam wordt waargenomen door de waarnemer.

parasiet
Organisme dat leeft van zijn gastheer. Veel ziektes worden veroorzaakt door parasieten.

Pasteur, L
Louis Pasteur (1822-1895). Hij was een van de grootste Franse chemici die samen met de Duitser Robert Koch wordt gezien als de grondlegger van de biotechnologie. Pasteur toonde aan dat bacterien verantwoordelijk waren voor allerlei chemische (rottings)processen. Pasteuriseren betekent het vrij maken van ziektekiemen door (kort verhitten) van de voedingsmiddelen waarbij de micro-organismen gedood worden. Pasteur toonde aan dat hondsdolheid, miltvuur en tal van andere besmettelijke ziekten door bacterien werden veroorzaakt. Hij ontwikkelde methoden om bier en wijn te maken die gebaseerd waren op een wetenschappelijke basis. biografie

Periodiek Systeem
Het Periodiek Systeem is een, voor chemici, zeer bruikbare ordening van de elementen. De basis voor het systeem is gelegd door de Rus Mendelejev. De elementen worden gerangschikt naar hun atoomnummer in horizontale Perioden (7) en naar hun chemische eigenschappen in verticale Groepen (18). Uit de plaats in het P.S. kan een chemicus veel van de eigenschappen van het element afleiden. Een uitstekend overzicht van de elementen wordt gegeven op de site The Web Elements.

perkament
Perkament bestaat uit de gedroogde huid van een geit. Perkament werd gebruikt als materiaal om op te schrijven. Zie ook papyrus

Perkin
Sir William Henry Perkin (1838-1907) synthetiseerde als eerste rond 1859 een kunstmatige kleurstof uit teer, indertijd een afvalproduct. Perkin was gefascineerd door kristallen, hij ontwikkelde daardoor een bijzondere interesse voor de chemie. Hij werd al op jonge leeftijd assistent van de Duitse chemicus August Hofmann. Tijdens een opdracht om kinine, het geneesmiddel tegen malaria te maken, ontdekte hij inplaats van een werkend medicijn een rode kleurstof. "Per ongeluk" had hij een nieuwe stof ontdekt. Hij besloot om de kleurstof op grote schaal te gaan produceren. Door dit produkt en andere kleurstoffen die hij door "trial and error" vond werd hij een zeer rijk man. biografie (engels)

PET-scan
Positron Emission Tomografie is een techniek waarbij radioactieve stoffen ingebracht worden. Deze stoffen splitsen positronen (positieve subatomaire deeltjes) af onder invloed van hersenactiviteiten. De positronenstroom kan in de computer worden omgezet in een beeld. Zie voor meer informatie de site New Imaging Techniques.

planetoiden
De asteroiden of planetoiden bestaan uit vele tienduizenden stukken rots van allerlei formaat en variëren in grootte van enkele m tot vele km groot. Er zijn in totaal twaalf asteroiden met diameters groter dan 170 km. De grootste Ceres heeft een diameter van duizend km. Men vermoedt dat het aanblik van een asteroide lijkt op de oppervlakte structuren van de beide manen van Mars. Deze zijn bezaaid met inslagkraters van meteorieten en hebben een dikke bodemlaag van versplinterde rots, veroorzaakt door de vele inslagen. De meeste asteroiden draaien hun circelbanen tussen Mars en Jupiter terwijl er ook een groep is met meer elliptische banen, die het gehele zonnestelsel doorkruisen. (Informatie afkomstig van "De Weer en Sterrenkunde Website").

plasmide
Ringvormige DNA-structuur, aanwezig in het celmateriaal van levende organismen. Plasmides worden veel gebruikt bij de recombinant DNA techniek als middel om specifieke DNA-fragmenten te verhuizen van het ene naar een ander organisme.

polyacryl
Polymeer op basis van methylmethacrylaat. Polyacryl en polyester vormen lange lineaire moleculen en vormen als zodanig een uitstekende basis voor textiel vezels.