NOVA Informatie Centrum - sterrenkunde-encyclopedie

Categorie: Meteorologie en Astronomie > Astronomie
Datum & Land: 15/02/2007, NL offline
Woorden: 412

Aarde
De planeet waarop wij leven. De Aarde heeft een massa van 5.97 x 1024 kg en een straal van 6378 km. Zie ook: planeten /> ons zonnestelsel /> onze planeten.

absolute helderheid
Zie absolute magnitude.

absolute magnitude
De magnitude van een object als dit op een afstand van 10 parsec zou staan. Deze grootheid wordt gebruikt om helderheden van objecten onderling te kunnen vergelijken – absolute magnitude is onafhankelijk van afstand.

absorptie
In de sterrenkunde wordt absorptie gebruikt in het geval van fotonen die geabsorbeerd worden door bijvoorbeeld een gas. Fotonen van een bepaalde frequentie-energie worden door de deeltjes opgenomen en weer uitgezonden in willekeurige richting en met evt. andere energieën.

absorptielijn
Als een lichtbron in een bepaald frequentiebereik een continu spectrum uitzendt (bijv. een zwarte straler) en er zich gas tussen die lichtbron en de waarnemer bevindt dat op nauw bepaalde frequenties in dat frequentiebereik absorbeert (zie absorptie), zal in het waargenomen spectrum op die frequenties een smalle lijn met lage intensiteit optreden: dit wordt een absorptielijn genoemd.

absorption
Engels voor absorptie.

absorption line
Engels voor absorptielijn.

abundance
Engels voor abundantie.

abundantie
Mate waarin een specifiek element of isotoop voorkomt in een object (ster, nevel, etc.), vaak relatief aan een ander isotoop.

accretie
Het onder invloed van de zwaartekracht naar binnen vallen van materie naar een zwaar object dat de bron is van die zwaartekracht, vaak resulterend in een roterende schijf rond het zware object: een accretieschijf.

accretieschijf
Een schijf van gas, aangetrokken door het zwaartekrachtsveld van een zwaar object (zwart gat, neutronenster, etc.), waarbij het gas naar het zware object toe spiraliseert.

accretion
Engels voor accretie.

accretion disk
Engels voor accretieschijf.

achtergrondstraling
Zie kosmische achtergrondstraling.

actief sterrenstelsel
Zie AGN.

actieve galactische kern
Zie AGN.

active galactic nucleus
Zie AGN.

AGB
‘Asymptotic Giant Branch’, ofwel ‘asymptotische reuzentak’. Dit is het gebied in het HR-diagram waar sterren van ~0.1 tot ~8 maal de massa van de zon terecht komen, nadat alle helium in de kern van de ster op is en de fusie van waterstof en helium in schillen om de kern optreedt. Zie sterren /> het leven van een ster /> levensloop.

AGN
‘Active Galactic Nucleus’, ofwel ‘actieve kern van een sterrenstelsel’. Dit is een aanduiding voor sterrenstelsels met een hele heldere kern waarin veel zeer veel energie geproduceerd wordt, waarschijnlijk door de accretie van gas bij een zeer massief zwart gat in de kern van het stelsel. Zie sterrenstelsels /> actieve galactische kernen.

algemene relativiteit(stheorie)
Einsteins theorie voor zwaartekracht. Zie: overige onderwerpen /> de relativiteitstheorieën.

amplitude
Het verschil tussen maximale en minimale magnitude van een variabele ster.

annihilatie
Het proces waarbij een deeltje interactie heeft met zijn antideeltje (zie antimaterie) met als gevolg volledige vernietiging van beide deeltjes (dat wil zeggen, volledige omzetting van massa naar energie), bijvoorbeeld een proton en een anti-proton.

annihilation
Engels voor annihilatie.

antimaterie
Volgens de natuurkunde is er voor elk elementair deeltje een tegenhanger met een aantal eigenschappen precies hetzelfde en een aantal precies omgekeerd. Als deze deeltjes botsen ontstaat een annihilatiereactie (zie annihilatie). Het verschil tussen een elektron en een anti-elektron (positron) is bijvoorbeeld de lading: het elektron heeft een lading –e, het positron een lading e. De massa van beiden is wel precies gelijk. Op kwantummechanisch gebied zijn er ook nog verschillen.

antimatter
Engels voor antimaterie.

apastron
Het punt op de baan van een dubbelster dat zich het verst van de zwaarste van de twee sterren bevindt.

aphelium
Het punt op de baan van een object dat om de zon draait (planeet, planetoïde, komeet, etc.) dat zich het verst van de zon bevindt.

apogalacticum
Het punt op de baan van een object (bijvoorbeeld een ster of sterhoop) dat om het centrum van een sterrenstelsel draait dat zich het verst van dat centrum bevindt.

archaeoastronomy
Engels voor archeoastronomie.

archeoastronomie
Een combinatie van astronomie en archeologie. Archeoastronomen houden zich bezig met de overlap tussen deze twee vakgebieden: bijvoorbeeld onderzoek naar oude geschriften en gebouwen die op enige manier met sterrenkunde te maken hebben zoals Chinese geschriften over supernovae en kometen, etc. en de piramides in Egypte.

arcminute
Engels voor boogminuut.

arcsecond
Engels voor boogseconde.

asteroid
Engels voor asteroïde.

asteroïde
Synoniem voor planetoïde (hierover bestaat discussie, zoals ook over de term planeet, zie planeten /> ons zonnestelsel /> onze planeten).

astrofysica
Het gebied van de sterrenkunde waarin de natuurkundige eigenschappen en processen van astronomische objecten bestudeert wordt – moderne astronomie bestaat vrijwel volledig uit astrofysica.

astrologie
Niet te verwarren met astronomie! Astrologie wordt gezien als de kunst van het voorspellen en toekennen van eigenschappen aan personen (horoscopen etc.) aan de hand van de stand van hemellichamen. Vroeger vielen astrologie en astronomie vrijwel samen, maar na ~1600 begonnen de twee steeds meer gescheiden te raken. Op dit moment wordt astrologie door vrijwel de gehele wetenschappelijke wereld als ongeloofwaardige pseudo-wetenschap beschouwd.

astrology
Engels voor astrologie.

astrometrie
Een onderdeel van astronomie dat de posities, bewegingen en afstanden van verschillende hemellichamen behandelt, dus niet zo zeer de fysische eigenschappen, maar meer de ruimtelijke eigenschappen.

astrometry
Engels voor astrometrie.

astronomie
Synoniem voor sterrenkunde.

astronomy
Engels voor astronomy.

astrophysics
Engels voor astrofysica.

asymptotic giant branch
Zie AGB.

asymptotische reuzentak
Zie AGB.

background radiation
Zie kosmische achtergrondstraling.

balkspiraalstelsel
Spiraalvormig sterrenstelsel met een balkvormige structuur door het centrum (zie sterrenstelsels /> soorten & classificatie).

baryon
Baryonen zijn elementaire deeltjes die bestaan uit drie quarks, de bekendste zijn protonen en neutronen (de bouwstenen van atoomkernen).

big bang
Term voor het moment dat de uitdijing van het heelal begon en de eerste momenten daarna, het ontstaan van ruimte en tijd, ‘het begin der tijden’ (zie ontstaan van het heelal /> big bang).

binary
Kort Engels voor dubbelster.

binary star
Engels voor dubbelster.

BL Lac
Zie blazar.

BL Lac object
Zie blazar.

black body
Zie zwarte straler.

black hole
Engels voor zwart gat.

blauwverschuiving
Het korter worden van de golflengte en hoger worden van de frequentie van straling doordat de bron van de straling een snelheid heeft ten opzichte van de waarnemer en de waarnemer nadert. Gevolg van het Dopplereffect. De Andromedanevel vertoont als één van de weinige sterrenstelsels blauwverschuiving – de meeste sterrenstelsels bewegen door de uitdijing van het heelal van ons af (zie roodverschuiving).

blazar
Een soort AGN, samenstelling van BL Lacertae-object en quasar. Een van de meest energierijke AGN, lijken erg op radiostelsels en zijn wellicht hetzelfde type, maar dan met een jet - die radiostraling uitzendt - naar de Aarde gericht.

blue straggler
Oude sterren die ondanks hun leeftijd de eigenschappen van een jonge, hete, blauwe ster hebben. Het lijkt net alsof ze zijn achtergebleven in de evolutie. Blue stragglers (blauwe achterblijvers) zijn het resultaat van twee samengesmolten sterren.

blueshift
Engels voor blauwverschuiving.

bolhoop
Zie bolvormige sterrenhoop.

bolvormige sterrenhoop
Groep van enkele honderdduizenden relatief dicht bij elkaar staande, gravitationeel gebonden, oude sterren. Bolvormige sterrenhopen zijn rond of afgeplat met een typische straal van enkele tientallen lichtjaren. In het centrum van de bolvormige sterrenhoop is de sterdichtheid ongeveer 1000 maal zo groot als nabij de zon. Deze dichtheid neemt sterk naar buiten af. Bolvormige sterrenhopen maken ellipsbanen rond het centrum van het sterrenstelsel waartoe ze behoren. Zie sterren /> sterhopen.

boogminuut
Een zestigste van een graad (bij hoeken).

boogseconde
Een zestigste van een boogminuut.

boson
Elementair deeltje met een spinwaarde van 0, 1 of 2, etc. Alle dragers van de kernkrachten (zie overige onderwerpen /> grand unification theory) zijn bosonen: fotonen (elektromagnetische kracht), de W- en Z-deeltjes (zwakke kernkracht), de gluonen (sterke kernkracht) en het graviton (zwaartekracht). Het graviton is nog steeds onontdekt.

botsende sterrenstelsels
Sterrenstelsels die elkaar toevallig naderen kunnen onder invloed van elkaars zwaartekracht naar elkaar toegetrokken worden en met elkaar ‘botsen’. De sterren botsen niet met elkaar, veel grotere gaswolken in de stelsels botsen wel. Zie sterrenstelsels /> botsingen.

brightness
Engels voor helderheid.

bruine dwerg
Een bruine dwerg is een hemellichaam dat kleiner is dan een ster, maar groter dan een planeet. Bruine dwergen worden op dezelfde wijze gevormd als een ster, dat wil zeggen door contractie van een wolk waterstofgas. Bij een bruine dwerg is de massa van het samentrekkende gas echter onvoldoende om kernfusie van waterstof op gang te brengen. Ze zijn erg lichtzwak en stralen door langzame samentrekking. Zie sterren /> vorming /> bruine dwergen.

bulge
Zie central bulge.

cataclysmic variable
Engels voor cataclysmische variabele.

cataclysmische variabele
Cataclymische variabelen zijn dubbelstersystemen waar één van de twee sterren een witte dwerg is die zwaarder wordt door accretie. Er zijn verschillende processen waarbij het op de dwerg vallende materiaal explosies kan ontbranden. Deze gebeurtenis heet een nova. Als de novae op de witte dwerg van het herhalende type zijn, spreekt men van een cataclysmische variabele. Zie sterren /> dubbelsterren.

cataclysmische veranderlijke
Zie cataclysmische veranderlijke.

central bulge
Engels voor centrale ‘ophoping-verdikking’ – wordt gebruikt voor het bolvormige centrum van een spiraalvormig sterrenstelsel.

centrale verdikking
Zie central bulge.

cgs
‘Centimeter-gram-seconde’, net als het SI stelsel een stelsel van standaardeenheden, veel gebruikt in de astronomie. De belangrijkste verschillen met SI zijn: SI – CGS: m – cm (= 10-2 m) kg – g (= 10-3 kg) N – dyne (= 10-5 N) J – erg (= 10-7 J) T – gauss (= 10-4 T)

Cherenkov radiation
Engels voor Cerenkov straling.

Cherenkov straling
De lichtsnelheid heeft verschillende waarden in verschillende media. In het vacuüm heeft hij de hoogste waarde en in andere stoffen een lagere. Als een geladen deeltje een medium binnendringt met een snelheid hoger dan de lichtsnelheid in dat medium, wordt er Cherenkov straling uitgezonden. Het typische blauwe licht in een kernreactor is ook Cherenkov straling: het zijn deeltjes met bijna de lichtsnelheid in vacuüm, die in het koelwater van de reactor komen, waar de lichtsnelheid lager is dan de snelheid van die deeltjes. Ook wordt er Cherenkov licht geproduceerd wanneer kosmische straling in de dampkring komt.

chromosfeer
Het 5000 km dikke gebied tussen de fotosfeer en de corona van de zon. De chromosfeer heeft een rode kleur (zichtbaar tijdens zonsverduisteringen, wanneer de fotosfeer nèt bedekt is). In de chromosfeer komen gasuitbarstingen voor met hoogtes tot 15000 km, snelheden tot 30 km-s en een levensduur van ~10 minuten.

chromosphere
Engels voor chromosfeer.

cluster
Term voor een groep sterrenstelsels-sterren die door onderlinge zwaartekracht gebonden zijn en daardoor als afzonderlijke groep beschouwd kunnen worden.

collapsar
Zware ster met hoge rotatiesnelheid die in de laatste levensfase instort tot een zwart gat.

colliding galaxies
Engels voor botsende sterrenstelsels.

coma
Langgerekte gaswolk (soms tot honderdduizenden km) bestaande uit atomen en moleculen die door de zonnestraling van het oppervlak van een komeet losgeraakt zijn.

comet
Engels voor komeet.

compact object
Engels voor compacte object.

compacte objecten
Verzamelterm voor witte dwergen, neutronensterren en zwarte gaten – de overblijfselen van sterevolutie.

constellation
Engels voor sterrenbeeld.

convectie
Wijze van energietransport in sterren. De energie wordt niet door straling getransporteerd naar de buitenlagen van de ster maar door de beweging van het gas: heet gas ‘borrelt’ omhoog en koel gas zak naar beneden.

convection
Engels voor convectie.

corona
Buitenste gaslaag rondom de zon. Bevindt zich buiten de fotosfeer en de chromosfeer. De gasdichtheid is zeer laag, maar de temperatuur zeer hoog (> 106 K). De corona is te zien bij een volledige zonsverduistering.

cosmic background radiation
Engels voor kosmische achtergrondstraling.

cosmic particles
Engels voor kosmische deeltjes.

cosmic radiation
Engels voor kosmische straling.

cosmology
Engels voor kosmologie.

crater
Engels voor krater.

dark energy
Engels voor donkere energie.

dark matter
Engels voor donkere materie.

deuterium
Isotoop van waterstof, ook wel ‘zwaar waterstof’ genoemd. Symbool 2D of 2H. Waterstofatomen hebben één proton in de kern met daaromheen één elektron. Deuterium heeft ook nog een neutron in de kern en is dus ongeveer twee keer zo zwaar als het meest voorkomende isotoop van waterstof: 1H. Deuterium is in kleine hoeveelheden ontstaan tijdens de big bang. De huidige hoeveelheid deuterium in het heelal is een maat voor de kernfusiesnelheid tijdens de big bang.

Dierenriem
De strook aan de hemel waarbinnen de zon, maan en alle planeten bewegen. De strook is ongeveer 20º breed. De twaalf sterrenbeelden uit horoscopen liggen in deze strook: Aries (Ram), Taurus (Stier), Gemini (Tweelingen), Cancer (Kreeft), Leo (Leeuw), Virgo (Maagd), Libra (Weegschaal), Scorpius (Schorpioen), Sagittarius (Boogschutter), Capricornus (Steenbok), Aquarius (Waterman) en Pisces (Vissen).

differential rotation
Engels voor differentiële rotatie.

differentiële rotatie
Wanneer binnen een object verschillende delen met verschillende hoeksnelheden roteren, spreekt men van differentiële rotatie, in tegenstelling tot starre rotatie. Vaste objecten kunnen geen differentiële rotatie vertonen, maar gasvormige objecten wel. Verscheidene mengprocessen in sterren zijn het gevolg van differentiële rotatie.

donkere energie
Verantwoordelijk voor ~75% van de totale energie in het heelal met als bron het vacuüm. Over deze vorm van energie die zeer bepalend voor de evolutie van het heelal blijkt te zijn is nog zeer weinig bekend.