NOVA Informatie Centrum - sterrenkunde-encyclopedie

Categorie: Meteorologie en Astronomie > Astronomie
Datum & Land: 15/02/2007, NL offline
Woorden: 412

redshift
Engels voor roodverschuiving.

relativiteitstheorie
Zie algemene relativiteitstheorie en speciale relativiteitstheorie en overige onderwerpen /> de relativiteitstheorieën.

resolving power
Engels voor oplossend vermogen.

rode dwerg
De lichtste sterren bij hun geboorte, met massa’s tussen 0.085 en 0.5 maal de massa van de zon, net zwaar genoeg voor kernfusie. Hun oppervlaktetemperatuur ligt tussen 2500 en 5000 K. Nog iets lichtere sterren kunnen geen kernfusie starten: bruine dwergen.

rode reus
Sterren die tientallen tot honderden malen groter zijn dan de zon. De zon wordt later in haar leven ook een rode reus. Een ster bereikt deze fase wanneer alle waterstof in de kern op is en de fusie van helium naar koolstof en zuurstof begint. Oppervlaktetemperatuur ~4500 K. Zie sterren /> het leven van een ster /> levensloop.

roodverschuiving
Het langer worden van de golflengte en lager worden van de frequentie van straling doordat de bron van de straling een snelheid heeft ten opzichte van de waarnemer en van de waarnemer af beweegt. Gevolg van het Dopplereffect. De meeste sterrenstelsels bewegen door de uitdijing van het heelal van ons af en zijn daardoor dus roodverschoven. Zie Hubble wet en uitdijing.

ruimtetijd
Een begrip uit de relativiteitstheorie. Ruimte en tijd worden in die theorie als evenwaardige parameters gezien in de beschrijving van zwaartekracht en mechanica.

satelliet
Een object dat een baan beschrijft rond een planeet. De maan is ook een satelliet. De mens brengt ook satellieten in een baan om de Aarde. Deze worden ook wel kunstmanen genoemd.

satellite
Engels voor satelliet.

Saturn
Engels voor Saturnus.

Saturnus
Zesde planeet vanaf de zon. Bekend om zijn ringen. Achttien manen. Zie planeten /> ons zonnestelsel /> onze planeten.

scheidend vermogen
Zie oplossend vermogen.

scintillatie
Snelle en kleine veranderingen in de waarnemingen van de helderheid en positie van hemellichamen door atmosferische veranderingen (verschillende temperatuurlagen, turbulentie). Scintillatie is nadelig voor het oplossend vermogen van telescopen. Ruimtetelescopen hebben vanzelfsprekend geen last van scintillatie.

scintillation
Engels voor scintillatie.

Sedna
Tiende en laatst ontdekte planeet van ons zonnestelsel. Of Sedna wel een planeet is, hangt af van de vage definitie van ‘planeet’. Zie planeten /> ons zonnestelsel /> onze planeten.

seeing
Mate van scintillatie door atmosferische invloeden, uitgedrukt in maximaal haalbaar scheidend vermogen.

Seyfert galaxy
Engels voor Seyfert stelsel.

Seyfert stelsel
Een type AGN.

shooting star
Engels voor vallende ster.

SI
‘Système International’, een internationaal en veel gebruikt eenhedensysteem in de wetenschappen. Zie cgs.

SN
Zie supernova.

SN1a
Zie supernova.

snaartheorie
Theoretisch natuurkundige theorie (met 10 of 11 dimensies!) die elementaire deeltjes niet ziet als puntdeeltjes, maar als trillende ‘snaren’.

SNII
Zie supernova.

SNR
Zie supernovarest.

solar eclipse
Engels voor zonsverduistering.

solar system
Engels voor zonnestelsel.

spacetime
Engels voor ruimtetijd.

speciale relativiteitstheorie
Einsteins theorie over de relativiteit van snelheden, waarbij hij postuleert dat de lichtsnelheid de hoogst haalbare snelheid in het universum is en in elk stelsel met constante snelheid dezelfde waarde heeft. Zie overige onderwerpen /> de relativiteitstheorieën.

spectraallijn
Piek of dal in het energiespectrum van een object bij een specifieke golflengte. Zie emissielijn en absorptielijn.

spectral line
Engels voor spectraallijn.

spectroscopie
Het onderzoeken van spectra van objecten om zo hun aard en fysische eigenschappen te achterhalen aan de hand van de energie van de straling die uitgezonden wordt.

spectroscopy
Engels voor spectroscopie.

spectrum
Grafiek met de intensiteit (energie per tijdseenheid) uitgezet tegen de golflengte. De energie per tijdseenheid per golflengte is hier dus uit af te lezen. Spectraallijnen zijn te vinden in het spectrum. Door breking in bijvoorbeeld glas (een prisma) of door een rooster, kan men licht opsplitsen in de verschillende golflengtes. Een regenboog is ook een spectrum van zonlicht, waar de regendruppels voor de breking zorgen. Zie overige onderwerpen /> straling en spectra.

spin
Kwantummechanische eigenschap van elementaire deeltjes die gebaseerd is op hun rotatie om de deeltjesas.

spiraalarm
De buitenste gebieden buiten de central bulge van een spiraalstelsel, die een spiraalvorm hebben. Spiraalarmen bevatten moleculaire wolken (stervormende gebieden), oude sterren en jonge sterren. Zie sterrenstelsels /> soorten & classificatie.

spiraalstelsel
Zie spiraalvormig sterrenstelsel.

spiraalvormig sterrenstelsel
Plat sterrenstelsel met een central bulge. Veel interstellaire materie aanwezig (zoals moleculaire wolken). De Melkweg is ook een spiraalstelsel. Zie sterrenstelsels /> soorten & classificatie.

spiral arm
Engels voor spiraalarm.

spiral galaxy
Engels voor spiraalstelsel.

star
Engels voor ster.

star forming region
Engels voor stervormend gebied.

stellar formation
Engels voor stervorming.

stellar wind
Engels voor sterwind.

ster
Grote gasbol die door kernfusie of door inkrimping straling uitzendt. De bekendste ster is de zon. Sterren variëren in massa tussen 0.085 tot ~100 maal de massa van de zon (=1.9891 x 1030 kg). De afmetingen van sterren variëren tussen ~10 km (bij neutronensterren) tot meer dan 1000 maal de diameter van de zon (1.392 x 106 km). Zie sterren (in encyclopedie).

sterrenbeeld
Groep sterren aan de hemel die historisch gezien als bij elkaar horend worden beschouwd. Vroeger zag men figuren in een aantal heldere sterren bij elkaar en gaf zo’n groep sterren dan een naam, bijvoorbeeld ‘stier’. De sterren in een sterrenbeeld hebben meestal niets met elkaar te maken. Alleen door de projectie op de hemelbol lijken ze bij elkaar te staan, maar meestal staan ze ver van elkaar af. Vanaf 1930 zijn bepaalde gebieden aan de hemel officieel als sterrenbeeld vastgelegd. Sterrenbeelden spelen een rol in de astrologie.

sterrenhoop
Groep van sterren die door onderlinge zwaartekracht gebonden zijn. Verdeeld in open sterrenhopen en bolvormige sterrenhopen. Zie sterren /> sterhopen.

sterrenstelsel
Grote groep sterren, door onderlinge gravitatie bij elkaar gehouden en verdeelt in vier categorieën: spiraalstelsels, balkspiraalstelsels, elliptische stelsels en onregelmatige stelsels. Zie sterrenstelsels (in de encyclopedie).

sterrenwacht
Zie observatorium.

sterrenwind
De stroom van geladen deeltjes uit de buitenlagen van een ster in de ruimte. In verschillende levensfases van sterren is ook de kracht van de sterrenwind verschillend en deze kan oplopen tot meer dan 10-5 zonsmassa’s per jaar (dat is dus meer dan een massaverlies van een hele zon in 100000 jaar). De Aarde ontvangt deze deeltjes ook van de zon en die kunnen onder invloed van het magnetisch veld van de Aarde het noorderlicht veroorzaken.

stervormend gebied
Interstellaire wolken waar zich door het instorten van (gedeeltes van) die wolken nieuwe sterren vormen. Zie sterren /> het leven van een ster /> vorming.

stervorming
Het proces van instortende wolken tot dichte bollen met dichtheden groot genoeg voor fusie van waterstof. Zie sterren /> het leven van een ster /> vorming.

sterwind
Zie sterrenwind.

straling
Het uitzenden van fotonen. Zie elektromagnetische straling.

string theory
Engels voor snaartheorie.

stringtheorie
Zie snaartheorie.

sun
Engels voor zon.

sunspot
Engels voor zonnevlek.

supercluster
Grote platte vlakken of lintvormige groep van sterrenstelsels, die door onderlinge zwaartekracht bijeen gehouden worden. Superclusters zijn de grootste samenhangende structuren in het heelal.

supergiant
Engels voor superreus.

supermassive black hole
Engels voor superzwaar zwart gat.

supernova
Supernova Ia: een witte dwerg die door accretie zwaarder wordt dan 1.4 zonsmassa’s en dan in elkaar stort tot neutronenster. Hierbij wordt een deel van de materie met snelheden tot 10000 km-s de ruimte ingeblazen en neemt de helderheid extreem toe. Supernova Ib, Ic en II: Explosie aan het eind van het leven van een ster die begon met een massa hoger dan acht zonsmassa’s, waarbij de helderheid wel met een factor honderd miljoen toeneemt. De ster is dan soms helderder dan alle sterren in het sterrenstelsel waarin ze zich bevindt bij elkaar. De buitenste lagen van de ster storten op de zeer massieve kern en worden dan in een explosieve ontbranding allemaal van de kern afgeblazen. Hierbij blijft een neutronenster of (als de overgebleven kern zwaarder is dan ~3 zonsmassa’s) een zwart gat over. Zie sterren /> het leven van een ster /> de dood /> supernovae.

supernova remnant
Engels voor supernovarest.

supernova-explosie
Zie supernova.

supernovarest
De uitgestoten gaswolk (~1000 km-s) die van de neutronenster of het zwarte gat af beweegt, nadat een supernova-explosie heeft plaatsgevonden. Deze gaswolken kunnen door schokgolven die energie afgeven aan de wolk straling uitzenden. Zie sterren /> het leven van een ster /> de dood /> supernovae.

superreus
Ster met een diameter in de orde van 1000 zonsdiameters. De helderheid van een superreus is tot 100000 maal die van de zon.

superzwaar zwart gat
Zwart gat met meer dan een miljoen zonsmassa’s. Deze zwarte gaten bevinden zich in de kernen van sterrenstelsels en zijn zo zwaar geworden door lange tijd van accretie of doordat ze al gevormd zijn gedurende de big bang. Zie sterrenstelsels /> actieve galactische kernen.

surface brightness
Engels voor oppervlaktehelderheid.

telescoop
Instrument om straling te meten. Voor de verschillende golflengte gebieden zijn zeer uiteenlopende apparaten gebouwd. Zie overige onderwerpen /> observatie.

telescope
Engels voor telescoop.

transit
Engels voor overgang.

uitdijing
Het ontstaan van extra ‘ruimte’ tussen sterrenstelsels. Het blijkt dat er continu in het vacuüm waar de zwaartekracht minimaal is in het heelal (tussen de sterrenstsels die ver genoeg uit elkaar liggen dat ze elkaar niet ‘voelen’) ruimte bijgemaakt wordt en dat de sterrenstelsels dus steeds verder van elkaar af gaan liggen. Zie ontstaan van het heelal /> inflatie & uitdijing.

ultraviolet radiation
Engels voor ultraviolette straling.

ultraviolette straling
Straling net buiten het zichtbare stralingsgebied, aan de kant van het blauw, dus aan de hoge energie kant. Golflengtes tussen 10 en 400 nm. Zie overige onderwerpen /> straling en spectra.

Uranus
Zevende planeet vanaf de zon. Zeventien manen en heeft ook ringen. Zie planeten /> ons zonnestelsel /> onze planeten.

UV
Zie ultraviolette straling.

UV radiation
Engels voor UV straling.

UV straling
Zie ultraviolette straling.

vacuüm
Traditioneel een gebied waarin zich géén materie bevindt. Volgens de kwantummechanica worden er in het vacuüm echter continu materie en antimaterie gevormd die ook continu geannihileerd worden. Er wordt een voor de kosmologie zeer belangrijke energie toegeschreven aan het vacuüm, de donkere energie.

vallende ster
Een meteoroïde die in de atmosfeer van de Aarde terecht komt en daar door de wrijving geheel of gedeeltelijk verbrandt. Komt er nog een deel op de Aarde terecht, dan wordt dat een meteoriet genoemd.

variabele ster
Ster waarvan de helderheid al dan niet periodiek verandert. Soms is dit effect slechts schijn en niet fysisch van aard, bijvoorbeeld in het geval van een eclipserende dubbelster. Een andere mogelijkheid is een pulserende ster_ die periodiek in grootte verandert en daardoor in helderheid (wèl van fysische aard).

variable star
Engels voor variabele ster.

Venus
Tweede planeet vanaf de zon. Venus heeft geen manen. Zie planeten /> ons zonnestelsel /> onze planeten.

visible light
Zie zichtbare straling.

waterstof
Het meest voorkomende element in het heelal, in neutrale staat bestaande uit een proton met daaromheen een elektron. Symbool 1H of gewoon H. Alle sterren beginnen met het fuseren van waterstof tot helium in de kern.

wavelength
Engels voor golflengte.

white dwarf
Engels voor witte dwerg.

witte dwerg
Overblijfsel van sterren met beginmassa tussen de 0.1 en 8 maal de massa van de zon. Na een fase van zeer hevige sterrenwind zijn de buitenlagen van de rode reuzen weggeblazen en blijft alleen een dichte koolstof-zuurstof-kern over. Dit noemt men een witte dwerg, die door traag afkoelen straling uitzendt. Zie sterren /> het leven van een ster /> de dood /> witte dwergen.

Wolf-Rayet star
Engels voor Wolf-Rayet ster.

Wolf-Rayet ster
Oude, hete ster met zeer sterke sterrenwind.

wormgat
Nog nooit waargenomen, hypothetisch fenomeen waarbij er een korte verbinding ontstaat tussen twee posities in de ruimtetijd die zich ver van elkaar vandaan bevinden. Een potentiële kandidaat voor het uiteinde van een wormgat is een zwart gat.

wormhole
Engels voor wormgat.

WR
Zie Wolf-Rayet ster.

zenit
Het punt aan de hemel recht boven de waarnemer.

zenith
Engels voor zenit.

zichtbaar licht
Zie zichtbare straling.

zichtbare straling
Straling in het golflengtegebied van 400 tot 700 nm, oftewel van violet (~ 400 nm), via blauw, groen en geel naar rood (~ 700 nm). Zie overige onderwerpen /> straling en spectra.

zodiac
Engels voor zodiak.

zodiak
Zie Dierenriem.

zon
De dichtstbijzijnde ster bij de Aarde. Alle planeten in ons zonnestelsel draaien om de zon heen. Oppervlaktetemperatuur van 5780 K. Weegt 1.9891 x 1030 kg (dat is 330000 maal zo zwaar als de Aarde) en heeft een diameter van 1.392 x 106 km (109 maal de Aarde). In de kern is de temperatuur ~13.6 x 106 K. Zie planeten /> ons zonnestelsel /> de zon.