Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

boetewerktuig, ruwharige mantel
Boetewerktuig. Mantel, bijvoorbeeld van jute of geweven van haren, die werd gedragen op de blote huid.

boetewerktuig, boetekleed
Boetewerktuig. Een ruwharen kleed dat door een boeteling op het blote lijf onder de kleding werd gedragen. Het ondergaan van de pijn die dit veroorzaakte, diende als boetedoening.

boetewerktuig, boetegordel
Boetewerktuig. Gordel van grove stof om het middel gedragen. Het ondergaan van de pijn die dit veroorzaakte, diende als boetedoening.

boetewerktuig, boeteketting
Boetewerktuig. IJzeren band met punten die om arm of been werd gedragen. Werd ook catena genoemd.

boetewerktuig, boetearmband
Boetewerktuig. Metalen armband met punten aan de binnenzijde.

boetewerktuig, boetegesel
Boetewerktuig, bestaande uit door een handvat bijeen gehouden takjes of metalen kettingen, riemen, of touwtjes met aan het uiteinde knopen, metalen kogeltjes of ringen. Werd in het klooster bij verstervingsoefeningen gebruikt. Synoniemen: : tuchtzweepje, discipline.

boetewerktuig
Werktuig dat werd gebruikt om lichamelijke pijnen te veroorzaken, hetzij door het dragen op de huid of door geseling. Het deed dienst bij boetedoening en verstervingsoefeningen in kloosters, al waren er kloosteroversten die van dit soort praktijken niets wilden weten en geen toestemming gaven boetewerktuigen te gebruiken. Was ook in gebruik bij de privé-devotie.

boekomslag
Losse papieren of stoffen omslag om een gebonden boek, veelal versierd met religieuze voorstelling.

boekopener
Toestel of gereedschap voor het (machinaal) openen van boeken.

boekbeslag, missaalbeslag
Het boekbeslag op het missaal wordt ook wel missaalbeslag genoemd.

boekbeslag, medaillon
Metalen (koper, zilver), veelal ovaal reliëf in het midden van een boekband, aangebracht ter versiering en bescherming.

boekbeslag, klamp
Sluithaak voor boeken. De klamp zit vast aan de klamphouder.

boekbeslag, klamphouder
Tweedelige houder voor de klamp. Op het ene deksel van de boekband in de vorm van een geheng waaraan de klamp draaibaar is bevestigd, aan de andere kant voorzien van een metalen pen waarachter de greep van de klamp haakt.

boekbeslag, hoekstuk
Metalen (koper, zilver) driehoekig, vaak opengewerkt beslag op de hoek van de boekband ter voorkoming van beschadiging.

boekbeslag
Het geheel van metalen (koper, zilver) hoekstukken op de hoeken, medaillons centraal op de boekband, klamphouders en klampen om het boek te sluiten en een draagstuk met ring middenboven voor een draagkoord. Het boekbeslag werd aangebracht ter decoratie en bescherming van een boekband. Een deel van genoemd boekbeslag op een boek is ook mogelijk, bijvoorbeeld alleen klamphouders met klampen.

boek, uitvaartmissaal
Liturgisch boek met de liturgische teksten voor de liturgie van de overledenen, ontleend aan het missaal of het misboek.

boekband
Twee stijve deksels van hout of karton, verbonden door een buigzaam verbindingsstuk (de rug). Bij het boekbinden wordt het boeklichaam bevestigd in de boekband.

boek, sacramentarium
Liturgisch boek met de gebedsteksten voor de priester bij de bediening van alle sacramenten, waaronder de eucharistieviering of het misoffer. Het werd gebruikt in de tijd dat voor ieder die een eigen taak had in de liturgie, een eigen liturgische boek voorhanden was. Nadien is de inhoud van deze uitgaven opgenomen in het missaal, pontificaal en rituaal. Na het Tweede Vaticaans Concilie is dit oude gebruik uitgangspunt geweest bij de samenstelling van de nieuwe liturgische boeken.

boek, rituale
Liturgisch boek dat alle liturgische plechtigheden bevat waarin een priester voorgaat, zoals het bedienen van de sacramenten van het doopsel, biecht, ziekenzalving, viaticum of teerspijze, het huwelijk en de zegeningen. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek. Na het Tweede Vaticaans Concilie is het stricte onderscheid tussen rituaal en pontificaal niet meer zo duidelijk omdat voor de belangrijkste liturgische vieringen aparte liturgische boeken zijn uitgegeven. Bovendien mogen diakens vele van de priesterlijke bedieningen verrichten en mogen ook leken een groot aantal zegeningen verrichten. Zie ook: pontificale

boek, psalterium
Liturgisch boek waarin alle 150 psalmen zijn opgenomen m.n. voor gebruik in het koorgestoelte tijdens het koorgebed. Wordt ook psalter genoemd. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

boek, responsoriale
Zie onder boek: antiphonarium officii

boek, processionale
Boek met aanwijzingen, zangteksten met melodie en gebeden voor een processie.

boek, psalmboek
Zangboek met de 150 psalmen.

boek, preekboek
Bundel met preken of homilieën waaruit in de middeleeuwen tijdens de metten werd gelezen als commentaar op de schriftlezing.

boek, pontificale
Het pontificaal, ter onderscheiding van het rituaal, is een liturgisch boek waarin alle liturgische plechtigheden †“ wijdingen en zegeningen - met een bisschop als voorganger, volledig worden weergegeven: het verloop ervan en alle gebedsteksten. Meestal betreft het vieringen die aan de bisschop zijn voorbehouden.

boek, perikopenboek
Liturgisch boek met afgepaste schriftgedeelten (perikopen) die op zon- en feestdagen, voorafgaand aan de preek, in de volkstaal werden voorgelezen.

boek, pastorale
Handboek voor de pastoor, dat na het Concilie van Trente als richtlijn voor het pastoraal handelen van de pastoor tot stand kwam. Regionale liturgische variëteiten kenmerken dit handboek, doordat de bisschoppen de vernieuwingen na dit concilie zelf tot uitdrukking brachten. In de negentiende en twintigste eeuw werd dit niet meer getolereerd en ontstond een algemeen geldende, Romeinse inhoud.

boek, passionale
Een middeleeuws liturgisch boek, ook Passionarium of Legendarium genoemd, dat de in het koorofficie te lezen teksten bevat betreffende het leven, de dood, overbrenging en wonderen van de martelaar of heilige die op die dag werd herdacht. Het merendeel bestond uit de passiones d.w.z. de martelaarsakten.

boek, ordo
De jaarlijks uitgegeven gids voor de geestelijkheid, waarin wordt aangegeven hoe in het betreffende jaar de kalender in de heilige mis en het getijdengebed moet worden gevolgd. Synoniemen: : calendarium, directorium.

boek, ordinarium
Boek waarin alle liturgische vieringen en gewoonten van een bepaalde kerk beschreven staan voor het gehele liturgisch jaar. De liturgische teksten zelf staan in het betreffende liturgische boek. Het woord ordinarium wordt ook gebruikt voor het gewone of de opbouw van de mis.

boek, missaal
Het liturgische boek met alle voor de priester bestemde teksten voor het vieren van de eucharistie, in de volgorde van het liturgische jaar. Na het Tweede Vaticaans Concilie zijn de schriftlezingen en een aantal zangteksten, die in eigen liturgische boeken staan en niet meer door de priester persoonlijk gelezen behoeven te worden, niet meer opgenomen. Hiermee is het oorspronkelijke, in de oude sacramentaria gevolgde gebruik grotendeels hersteld.

boek, misboek
Het liturgische boek bestemd voor de kerkgangers met alle teksten voor het vieren van de eucharistie, in de volgorde van het liturgische jaar. Wordt gebruikt in de oud-katholieke kerk. Zie ook: missaal

boek, martyrologium
Martelarenboek. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek. 1. Een liturgisch boek waarin per dag de plaats en de sterfdag met enkele bijzonderheden uit het leven van de martelaren en andere heiligen en zaligen vanuit de gehele kerk vermeld staanevenals de liturgische gedenkdagen van Christus en Maria. Ter ere van alle daarin vermelde heiligen kon de eucharistie worden gevierd met in achtneming van de rangorde van de feesten. 2. In de Protestantse kerken een geschiedenisboek ter gedachtenis aan hen die om het geloof ter dood zijn gebracht.

boek, lectionarium
Gebruik de term: epistelboek

boek, kerkboek
Algemene term voor boeken van religieuze aard, die gebeden, godvruchtige oefeningen en soms ook hymnische teksten bevatten.

boek, koorboek
Algemene term voor een boek met liturgische gezangen dat in het koor of door het zangkoor gebruikt wordt.

boek, kyriale
Liturgisch boek met de vaste, dat wil zeggen in iedere misviering terugkerende gezangen, t.w.: Kyrie (Heer, ontferm U), Gloria (Eer aan God in den hoge), Credo (Ik geloof in God), Sanctus (Heilig, heilig) en Agnus Dei (Lam Gods dat).

boek, intentieboek
Boek - handschrift in de rooms-katholieke kerk waarin de gelovigen de namen van hun geliefde overledenen of hun zorgen kunnen schrijven. Het gebed van de gehele geloofsgemeenschap zal hieraan dan ten dienste staan.

boek, homiliarium
Een verzameling homilieën (= vorm van prediking) op teksten uit de evangeliën ten dienste van de prediking. Later is het de naam van het liturgische boek met de homiliën van de kerkvaders die in het getijdengebed werden voorgelezen als commentaar na de schriftlezing.

boek, graduale
Oorspronkelijk is het graduale het gedeelte in het antiphonarium dat de gezangen tussen epistel en evangelie, het alleluia en de tractus omvatte. Het werd ook als afzonderlijk werk geschreven, niet zelden in zeer groot formaat, dat, op een koorlezenaar geplaatst, als zangboek voor een groep zangers kon dienen. Nadien omvatte het (gedrukte) graduale alle antiphonale en resposoriale gezangen voor de eucharistieviering.

boek, gezangboek
Boek met kerkelijke gezangen voor gebruik tijdens liturgische diensten of vieringen.

boek, gedenkboek
Boek dat ter gelegenheid van een jubileum (van een persoon, een instelling, een onderneming enz.) wordt samengesteld en waarin de geschiedenis daarvan beschreven staat.

boek, getijdenboek
Gebedenboek (in vier delen) bestemd voor persoonlijk gebruik door de niet aan een kloosterkerk gebonden geestelijken. Het wordt ook wel door andere gelovigen gebruikt voor hun persoonlijk gebed. Het bevat voor het gehele jaar de dagelijks op bepaalde vaste tijden van de dag (de getijden of canonieke uren) te bidden, dat wil zeggen: minstens met de lippen te lezen gebeds- en andere teksten, t.w. hymnen, antifonen, psalmen, lofzangen, bijbelpassages, beurtzangen, teksten uit de literatuur van de kerkvaders en heiligen en gebeden. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

boek, gebedenboek
Boek met gebeden, voor liturgisch of persoonlijk gebruik. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

boek, formulierenboek
Boek, waarin in vaste vorm gebrachte bewoordingen, plechtige verklaringen staan, officiële kerkelijke uiteenzettingen van bepaalde handelingen in de liturgie, of de vaste gebeden bijvoorbeeld bij het avondmaal, de doop, belijdenis etc.

boek, evangelieboek
Boek met de eerste lezingen volgens de orde van het liturgisch jaar. De evangelielezing geldt als de belangrijkste lezing in de eredienst, het woord van de Heer zelf, dat alleen door de priester of de diaken wordt uitgesproken en door de gelovigen staande wordt beluisterd. Zie ook: evangeliarium

boek, epistelboek
Het liturgische epistelboek (de oudere term is epistolarium; epistula = brief) bevat de vastgestelde eerste lezing (het epistel) voor alle (feest)dagen van het gehele liturgische jaar. De naam van de eerste lezing stamt van voor het Tweede Vaticaans Concilie toen de meeste epistels nog waren ontleend aan de brieven van de apostelen. Wordt ook lectionarium of perikopenboek genoemd.

boek, concordans
Register op de bijbel waarin alle woorden alfabetisch voorkomen met de aanwijzing van de plaats waar zij staan.

boek, ceremoniale episcoporum
Liturgisch boek, waarin rituele voorschriften voor de bisschoppen zijn beschreven, betreffende kerkelijke en burgerlijke plechtigheden en van algemene aard. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

boek, calendarium
1. Kalender met de liturgische feestdagen en hun rangorden voor het gehele liturgische jaar, die voorin in het missaal en het getijdenboek is opgenomen. Komt voor als manuscript of gedrukt boek. 2. De jaarlijks uitgegeven gids (ook wel ordo of directorium genoemd) voor de geestelijkheid, waarin wordt aangegeven hoe in het betreffende jaar deze kalender in de heilige mis en het getijdengebed moet worden gevolgd.

boek, catechismus
Officieel handboek met de samenvatting van de geloofsleer van de betreffende christelijke kerk.

boek, broederschapsregister
Lijst met de namen van en gegevens over de leden van een broederschap. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

boek, buidelboek
Middeleeuwse boekband waarvan het leer uitsteekt buiten het boek en zo dient als draagband.

boek, brevier
Getijdenboek in vier delen voor persoonlijk gebruik door de niet aan een kloosterkerk gebonden geestelijken. Het bevat voor het gehele jaar de dagelijks op bepaalde vaste tijden van de dag (de getijden of canonieke uren) te bidden, dat wil zeggen: minstens met de lippen te lezen gebeds- en andere teksten. Komt voor als manuscript of gedrukt boek.

boek, biechtboek
Boek met aanwijzingen voor de biechtvaders in de vorm van gebeden, ondervragingen en lijsten van zonden met de daaraan verbonden penitentie, het boetetarief.

boek, breviarium
Het 'breviarium' - dat wil zeggen het 'korte overzicht' met praktische wenken voor het vieren van de eucharistie en het bidden van het officie van de verschillende getijden - is van oorsprong een gedeelte van het getijdenboek. De term is na verloop van tijd overgegaan op het gehele getijdenboek. Komt voor als manuscript of gedrukt boek.

boek, benedictionale
Boek met de liturgische zegeningen die veelal aan de bisschoppen waren voorbehouden. Tegenwoordig is het aantal zegeningen dat aan de bisschop is voorbehouden, beperkt en kunnen priesters, diakens en ook leken bepaalde zegeningen verrichten.

boek, afleesboek
Boek waarin mededelingen met betrekking tot huwelijken, dopen e.d. worden opgetekend om vanaf de preekstoel te worden afgelezen.

boek, antiphonarium missae
Liturgisch zangboek voor de voorzangers waarin de antifonen met psalmaanduiding staan voor de eucharistieviering, t.w. de introitus (intredezang), communiezang, de offerandezang en meestal voor de beurtzang na de eerste lezing. Voorloper van het graduale romanum. Synoniem: antiphonale missarum.

boek, antiphonarium officii
Liturgisch zangboek met de antifonen en beurtzangen voor het gebruik tijdens de getijdenvieringen en de koorbanken van kloosters of grotere kerken. Wordt voor de antifonen ook antiphonale officii genoemd, of voor het responsorium (beurtzang, opgebouwd uit een vers met een keervers, een responsum) ook responsoriale genoemd.

boek der psalmen
Benaming voor het zangboek met psalmen, veelal ingebonden in de (staten)bijbel.

boek
Verzameling van houten of ivoren tabletten, of vellen papier, perkament of soortgelijk materiaal, die blanco, beschreven of bedrukt zijn, en die aan elkaar zijn geregen of gebonden. Gewoonlijk vele gevouwen en gebonden bladen met ononderbroken drukwerk of tekst. Wanneer het gedrukt materiaal betreft gaat het vooral om een gebonden band of een band van redelijk formaat.

broederschapsschild
Schild, meestal ovaal, met de naam van de broederschap en een religieuze voorstelling. Wordt-werd ter herkenning op een stok meegedragen in een processie aan de kop van de groep meelopende broederschapsleden.

briefpaneel
Een in meubilair ingevoegd paneel met een versiering die doet denken aan vellen papier, accoladevormig gerangschikt. Laatmiddeleeuws sierelement.

brandewijnkom
Twee-orig zilveren kommetje waaruit brandewijn werd gedronken, zeventiende-eeuws, maar wordt tot op heden nagemaakt. In sommige kerken wordt het gebruikt als collecteschaaltje.

brandblusser
In sommige kerken zijn nog (eeuwen)oude brandblusapparaten en brandblus-emmers aanwezig.

bursa
Foedraal. Twee vierkante kartonnen bladen, overtrokken met stof in de liturgische kleur van de dag, in etuivorm aan elkaar bevestigd. Deze stof komt veelal overeen met die van het kazuifel. In de bursa wordt het corporale bewaard wanneer dit niet op het altaar is uitgespreid. Bij aanvang van de misviering ligt de bursa op de met palla en kelkvelum bedekte kelk. Synoniem: beurs.

carillon
Gebruik de term: beiaard

capsa
Oude, algemene benaming voor pyxis, ciborie, reliekschrijn en evangelieschrijn. Wordt tegenwoordig nog gebruikt voor het tabernakel van het rustaltaar op Witte Donderdag.

cappa magna
Statiegewaad van kardinalen (rood) en bisschoppen, alsook ordegeestelijken (in de kleur van de orde). Een mouwloze ruime mantel die van voren geheel of gedeeltelijk is gesloten, en die van achteren is voorzien van een lange sleep. Deze wordt tijdens het lopen gedragen door de caudatarius (de sleepdrager). De cappa magna tekent de jurisdictie van de drager.

canonbord
Elk van de drie al dan niet ingelijste rechtopstaande platen met gedrukte gebedsteksten, die door de celebrant niet eenvoudig uit het missaal kunnen worden gelezen. Het aantal van deze gebeden is niet voorgeschreven. Het middelste canonbord is verplicht en groter dan de andere twee. Gedurende de dienst staan ze op het altaar, daarbuiten zijn ze opgeborgen onder het altaarkleed of worden ze weggehaald.

cancelli
Laag hek of lage borstwering ter afbakening van het priesterkoor in de vroege kerken tot in de zesde eeuw. Ook afsluiting tussen koor en schip. Uit de cancelli ontwikkelde zich het koorhek, het oksaal en de communiebank. Van het woord cancelli stamt het woord kansel af.

caligae
Gebruik de term: pontificaalkousen

cachet
Gebruik de term: zegelstempel

cathedra
Gebruik de term: bisschopszetel

catena
Gebruik de term: boetegesel

cenotaaf
Grafmonument ter ere van een of meer doden van wie het graf elders te vinden is.

chrismatorium
Gebruik de term: oliedoosje, tenzij sprake is van een exemplaar dat in de tijd waarin het werd vervaardigd de benaming 'chrismatorium' kreeg (tot halverwege de twintigste eeuw).

chrismale
1. Een doek die bij de altaarwijding op het altaar wordt gelegd om de altaardwaal of altaardwalen te beschermen tegen de zalfolie. 2. Witlinnen doek of band die op een zeker moment de gezalfde bedekt bij doop, vormsel, bisschops- of priesterwijding.

chorusbord
Gebruik de term: koorbord

chirotecae
Gebruik de term: pontificale handschoenen

chanoekalamp
Lamp met acht kleine oliehouders of kaarshouders, één voor elke dag van het Chanoeka-feest, dat de herinwijding gedenkt van de tempel van Salomo. Een negende oliehouder of kaarshouder wordt de sjamasj of dienaar genoemd en wordt gebruikt om de anderen aan te steken. Zie ook: menora

cingel
Lang koord met kwasten, gemaakt van zijde, linnen, wol of hennep, meestal wit van kleur, hoewel de liturgische kleur van de dag is toegestaan. De cingel is ca. 2,5 meter lang en wordt om het middel over de albe gestrikt om deze op te schorten.

ciborievelum
(Wit)zijden, cirkelvormig velum van kostbare stof, dat de ciborie met de geconsacreerde hosties omhult. Het velum heeft een centraal gat dat over het kruisje op het deksel past.

ciborium
Gebruik de term: altaarbaldakijn

ciborie, expositieciborie
Ciborie ter uitstalling van het H. Sacrament ('het Lichaam van Christus', de geconsacreerde hostie) op het tabernakel tijdens de daartoe geëigende dienst (vesper, lof) waarin het H. Sacrament wordt aanbeden of in sacramentsprocessies en zo de plaats inneemt van de monstrans. Deze ciborie is rijk versierd.

ciborie
Gewijd liturgisch vaatwerk met deksel. Dient ter bewaring van de hosties voor het uitreiken van de communie. Ook ter bewaring van de overgebleven geconsacreerde hosties na de eredienst. De hostie wordt ook wel uitgedeeld vanuit de ciborie. De vorm ontwikkelde zich van de doosvormige pyxis tot een met deksel gesloten kelk. De binnenzijde ervan dient te zijn verguld. De ciborie met hosties wordt bewaard in het tabernakel. De liturgische duif is de middeleeuwse ciborie, een pyxis, in de vorm van een duif. Zie ook: expositieciborie en pyxis

clergyman
Zwart of grijs kostuum met wit boordje (Romeinse kraag), zoals door sommige rooms- en oud-katholieke, anglicaanse geestelijken en sommige lutherse predikanten wordt gedragen. Wordt ook clergy genoemd.

clavi
Verticale sierboorden op dalmatiek, over elke schouder lopend van zoom naar zoom. Twee aan de voorzijde en twee achter. Van overeenkomstig materiaal is op borsthoogte een horizontaal verbindingsstuk aangebracht. Van oorsprong de overeenkomstige paarse banden van een Romeinse tunica, die de status van de drager aangaven.

corpus
Beeld van Christus, hangend aan een kruis. Wordt ook zonder kruis aan de muur bevestigd.

corporale
Gewijde vierkante witlinnen of damasten doek, die tijdens de heilige mis wordt uitgespreid op het altaar en waarop tijdens de eucharistieviering het brood en de wijn staan. Een geborduurd kruisje geeft de plaats aan waar de hostie ligt, verder is er geen versiering.Het voorkomt de verspreiding van delen van de geconsacreerde hostie. Deze worden uit de corporale in de kelk geschud. Om dezelfde reden wordt de corporale ritueel gevouwen: eerst in drieën, dan de langwerpig geworden doek weer in drieën. Werd ook uitgespreid onder de monstrans op het altaar. De corporale wordt opgeborgen in de bursa bij niet-gebruik.

consistoriestoel
Gebruik de term: dooptuin

console
1. Kraagsteen of houten kraagstuk dat dient om een balk, kroonlijst, boog e.d. te ondervangen. Niet zelden uitgevoerd in gebeeldhouwde koppen (middeleeuwen) of voluut- of S-vorm (renaissance). 2. Vooruitstekende, veelal gebeeldhouwde ondersteuning voor een beeld.

consecratiebel
Gebruik de term: altaarbel

conopeum
1. Ceremoniële parasol met afwisselend rode en gouden banen (in de basilica maior) of rode en gele banen (in de basilica minor). Onderscheidingsteken voor een door de paus als zodanig benoemde basiliek. Staat aan de noordzijde van het altaar opgesteld in een standaard, steeds in combinatie met het tintinnabulum dat aan de zuidzijde van het altaar is opgesteld. Wordt ook umbrella genoemd. In processies wordt het gedragen achter het tintinnabulum. 2. Zijden of linnen gordijn in wit of de liturgische kleur van de dag, dat dient ter omhulling van het tabernakel wanneer het H. Sacrament daarin aanwezig is. Synoniem: umbrella. Zie ook: processieparasol, processiebaldakijn en tintinnabulum

communieschaal
Schaal voor geconsacreerde hosties.

communiekleed
Gebruik de term: communiedwaal

communiedwaal
Linnen kleed, niet zelden afgezet met kant, dat over de balustrade van de communiebank ligt. Het afhangende deel van de dwaal werd wel door de communicanten onder de kin gehouden tijdens de uitreiking van de communie, om eventuele kruimels op te vangen.

communiedoek
Witte doek die in een huiselijke omgeving dienst doet wanneer iemand thuis de communie ontvangt. De doek wordt op tafel gelegd, erop wordt een kruisbeeld gezet, twee kandelaars, een glas met wijwater en een palmtak.

communiebeurs
Gebruik de term: ziekenbeurs