Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

aureool
Stralenkrans om het hoofd van een beeld, voorstellende Christus, Maria of een heilige. Toebehoren bij een heiligenbeeld. Ook de geschilderde versie heet aureool.

avondmaalstafel
Tafel in de kerk waarop bij de viering van het Heilig Avondmaal het brood op een schaal en de wijn in een avondmaalskan of avondmaalsbeker of avondmaalskelk (deze laatste bij de Lutheranen) gereed staan.

avondmaalsstel
Stel van identiek gestileerd avondmaalsgerei, zoals avondmaalsschaal, avondmaalskan, avondmaalsbekers of -bekertjes, om samen te worden gebruikt. Het wordt wel bewaard in een kist of een koffer. Zie ook: reisavondmaalsstel

avondmaalsstel, reisavondmaalsstel
Draagkoffer met identiek gestileerd avondmaalsgerei, zoals avondmaalsschaal, avondmaalskan, avondmaalsbekers of -bekertjes en mogelijk ook een collectevaas. De koffer kan worden meegenomen naar de zieken in het ziekenhuis etc. Zie ook: avondmaalsstel

avondmaalsschaal
Schaal of schotel voor het brood dat tijdens het avondmaal wordt gebruikt. Wordt ook wel ouwelschaal genoemd.

avondmaalslezenaar
Zie onder: lezenaar

avondmaalsloodje
Penninkje, dat door ouderlingen tijdens de huisbezoeken aan de gemeenteleden werd uitgereikt en als teken dat deelname aan het avondmaal was toegestaan. Tijdens het avondmaal werd het ingeleverd.

avondmaalskleed
Kleed of laken om de avondmaalstafel mee te dekken. Het laken is veelal van witte damast met ingeweven symbolen voor Christus, voor het brood en de wijn, respectievelijk de vis, aren en druiven.

avondmaalskleding
Variant van de streekdracht zoals die wordt gedragen bij deelname aan het Heilig Avondmaal.

avondmaalskan
Schenkkan voor wijn, gebruikt bij het avondmaal.

avondmaalskelk
Kelk voor wijn, gebruikt bij het avondmaal in de Lutherse kerk.

avondmaalsbank
Zitbank bij de avondmaalstafel.

avondmaalsbeker
Wijnbeker die wordt gebruikt bij het avondmaal. Deze wordt onderling doorgegeven. Zie ook: Zie ook: avondmaalsbekertje

avondmaalsbekertje
Kleine wijnbeker die wordt uitgedeeld aan iedere deelnemer aan het avondmaal. De wijn wordt in het bekertje geschonken met de avondmaalskan.

avondmaalsbord
Bord voor het brood dat tijdens het avondmaal wordt gebruikt.

avondmaalsgerei
Het toebehoren bij het avondmaal, bestaande uit een avondmaalsschaal, een avondmaalskan, een avondmaalsbeker en-of -bekertjes, collectevazen. Veelal samen verpakt in een kist.

baret
Slappe, platte, kleploze muts met vier hoeken of rond en met een nauwsluitende hoofdband, door predikanten gedragen.

baretknop
Knop aan het rugschot van de preekstoel, waaraan de dominee zijn baret ophangt voordat hij gaat preken.

banier
Stuk doek of ander flexibel materiaal waarop tekens of decoratieve ontwerpen zijn geschilderd, geborduurd of gedrukt, bedoeld om te worden uitgestald. Het banier is aan de bovenzijde aan een horizontale stok bevestigd en aan de zijkant aan de draagstok. Dit in tegenstelling tot de rechthoekige vlag, die aan de zijkant aan een stok wordt vastgemaakt, en het vaandel, dat aan een horizontale stok hangt. Zie ook: vaandel en vlag

baldakijn
Beschuttende overhuiving die vooral dienst doet als waardigheidsteken. Van hout, steen of metaal, boven altaren, preekstoelen, doopvonten, bisschopszetels, beelden, graven. Zie ook: altaarbaldakijn, processiebaldakijn, processieparasol

baarkleed
Lijkkleed van zwarte, paarse of witte stof, meestal van laken, soms van fluweel. Het bedekt baar, kist, lijkwagen of graf tijdens de begrafenisceremonie. Synoniem: pelder.

beurs
Gebruik de term: bursa

besloten hof
Retabel voor privédevotie, vitrinekast(je) waarin een 'paradijstuin' is aangelegd. Een beeldje van Christus of Maria staat meestal centraal in deze tuin, omgeven door bloemen, beeldjes, relieken, devotionalia en kleine kerkelijke gebruiksvoorwerpen etc. In het Hooglied is te lezen over de Besloten Hof waarin geliefden bij elkaar toeven. In mystieke zin verbeeldt het thema de eenheid van de maaksters met hun hemelse bruidegom. Deze maaksters waren veelal kloosterzusters en Begijnen. Bloeiperiode in de 15e en 16e eeuw, in de Zuidelijke Nederlanden.

berechtingslantaarn
Vlaamse term. Lantaren met kaars, die door misdienaar of koster voor de priester uit werd gedragen op weg naar de toediening van het sacrament der zieken. Wordt ook ziekenlantaarn genoemd. De bel aan het handvat is een reminiscentie van de oudere bedieningsbel. Nederlands synoniem: bedieningslantaarn.

Benedictuskruis
Gebruik de term: Benedictusmedaille

benedictiedoek
Witte, versierde doek die de priester bij de zegening (benedictie) in handen neemt alvorens de ciborie of de monstrans met de H. Hostie vast te houden.

benedictievelum
Gebruik de term: schoudervelum

bel, handbel
Bel aan handvat, geluid ter waarschuwing of oproep. In sommige streng gesloten zusterkloosters was het de gewoonte een handbel te luiden wanneer een vreemde aanwezig was in het klooster. Deze werd door een van de zusters met belgelui vergezeld opdat de overige zusters zich tijdig konden terugtrekken.

bel
Een rond, schaalvormig metalen voorwerp in de vorm van een klok of halve bol al dan niet met klepel, bedoeld om een muzikale klank voort te brengen ter oproep of ten teken. De klank ontstaat door beweging van de bel of door het aanslaan ervan met een hamertje. In het klooster was hij onmisbaar bij het aangeven van het dagritme van het opstaan en naar bed gaan, het persoonlijk en het gemeenschappelijk gebed, de maaltijden etc.

bekken
Wijde, ondiepe schaal om water te bevatten.

beiaard
Een reeks klokken van tenminste 1,5 octaaf waarop automatisch of met de hand muziek wordt gemaakt. Ook wel carillon of klokkenspel genoemd. Een kleinere reeks klokken heet voorslag. De beiaard is het geheel van de klokken, het klavier en het mechanisme.

bef
Witte, al dan niet geplooide doek of strook, die om de hals is bevestigd en op de borst neerhangt. Onderdeel van ambtskleding van predikant, maar ook van rechter, advocaat en hoogleraar.

beeldkleding
Kleding en accesoires voor een (staak)beeld.

beeldje, vuistbeeld
Vuistgroot beeldje dat in de hand werd omklemd bij de persoonlijke godsdienstbeleving in de kerk of thuis. Het was bedoeld als inspiratie tot en bekrachtiging van het gebed.

beeldje, devotiebeeldje
Beeldje dat dienst doet bij persoonlijke godsdienstbeleving in de kerk of thuis, bedoeld als ontvanger van of inspiratie tot gebed.

beeldje
Klein driedimensionaal beeldhouwwerk dat niet groter is dan handhoogte.

beeldhouwwerk
Algemene term voor een driedimensionaal kunstwerk. Kan van alle mogelijke en-of diverse materialen vervaardigd zijn.

beeldengroep, kruisgroep
Beeldengroep, voorstellende de gekruisigde Christus, met de treurende Maria en apostel Johannes. Een kruisgroep kan men onder meer vinden op een oksaal, koorhek, triomfbalk of een apostelbalk. Op die plaats heet het kruisbeeld: triomfkruis.

beeldengroep, passiegroep
Beeldengroep, voorstellende Christus op de kruisweg met omstanders. Voor de tweedimensionale uitbeelding van deze momenten en die in reliëf, zie bijvoorbeeld de afzonderlijke kruiswegstaties.

beeldengroep, kerststal
Beeldengroep met stal als coullisse. In kersttijd in kerk of woonkamer opgesteld, voorstellend 'De geboorte van Christus'. Het Kind ligt in de kribbe, Maria, Jozef en evt. os en ezel daar omheen gezet, veelal met de toevoeging van herders en schapen (de aanbidding door de herders) en (vanaf 6 januari) veelal met de toevoeging van de driekoningen en eventueel kamelen (de aanbidding door de drie koningen). Zonder aanwezigheid van de stal wordt gesproken over 'kerstgroep'.

beeldengroep, kerstgroep
Beeldengroep in kersttijd in kerk of woonkamer opgesteld, voorstellend 'De geboorte van Christus'. Het Kind ligt in de kribbe, Maria, Jozef en evt. os en ezel daar omheen gezet, veelal met de toevoeging van herders en schapen (de aanbidding door de herders) en (vanaf 6 januari) veelal met de toevoeging van de driekoningen en eventueel kamelen (de aanbidding door de drie koningen). Is de kerstgroep in en rond een stal opgesteld, dan wordt gesproken over 'kerststal'.

beeldengroep, devotiegroep
Beeldengroep, waartoe een portretbeeld behoort van de schenker die de beeldengroep heeft bekostigd. De schenker is veelal afgebeeld knielend voor de centraal afgebeelde heilige.

beeldengroep
Twee of meer beelden die gezamenlijk een onderwerp uitbeelden.

beeldengroep, calvariegroep
Beeldengroep, voorstellende de gekruisigde Christus temidden van de gekruisigde misdadigers en de aanwezigen bij de kruisdood van Christus op Golgotha, naast Maria, zijn moeder, en zijn geliefde leerling Johannes zijn dit Maria Magdalena, Longinus, Stephaton het toekijkend volk, romeinse soldaten etc. Zijn alleen Maria en Johannes aanwezig bij de gekruisigde Christus, dan wordt de term: kruisgroep gebruikt.

beeld, stolpbeeld
Beeld dat zijn plaats onder een stolp heeft, maar niet als zodanig te herkennen. Soms ook een staakbeeld.

beeld, standbeeld
Driedimensionale uitbeelding van een mens, een dier, een godheid etc. in hout, steen, metaal of andere materialen.

beeld, schalkbeeld
Houten of stenen beeld dat deel uitmaakt van een schalk. Soms onderdeel van een kapconstructie.

beeld, staakbeeld
Beeld, waarvan de romp en-of het onderlichaam uit één of meer staken bestaat en waarvan alleen hoofd, handen en soms voeten zijn afgewerkt. Bestemd om te worden aangekleed. Een Mariabeeld als staakbeeld wordt wel staakmadonna genoemd.

beeld, processiebeeld
Zie: processiebeeld

beeld, Mariabeeld
Beeld dat Maria voorstelt. Komt voor in verschillende gedaanten, overeenkomstig de titel waaronder Maria wordt aangeroepen of is verschenen.

beeld, pleurant
Middeleeuws treurbeeld nabij een grafmonument. Figuur in treurende houding, veelal gekleed in wijdvallende mantel met kap op het hoofd.

beeld, heiligenbeeld
Beeld dat een heilige voorstelt.

beeld, devotiebeeld
Beeld dat dienst doet bij persoonlijke godsdienstbeleving in de kerk of thuis, bedoeld als ontvanger van of inspiratie tot gebed.

beeld, grafbeeld
Gebeeldhouwde afbeeldingen van de overledene, in liggende houding op een graf of sarcofaag.

beeld, H. Hartbeeld
Beeld, staande Christus die met een hand wijst op een door stralen omkranst hart op zijn borst. Tot halverwege de twintigste eeuw stond er in vrijwel ieder huis van een katholiek een H. Hartbeeld. Dit beeld was plechtig geïntroniseerd door de pastoor.

beeld, Christuskind
Beeld van het Christuskind. Het speelt een rol in de wijdverspreide devotie tot het pasgeboren Christuskind rondom het kerstfeest. Deze devotie duurt tot op heden voort. De aankleding en verzorging van het Christuskind behoort-behoorde in sommige vrouwenkloosters tot de devotionele tradities. Ook 'Kindje Jezus' genoemd.

beeld
Algemene term voor een driedimensionaal kunstwerk, echter veelal gebruikt voor een beeldhouwwerk in de gestalte van een godheid, heilige, mens of dier.

beeld, borstbeeld
Beeld, een mens voorstellend van kruin tot borsthoogte.

bedieningsstel
Inhoud van een bedieningskoffer of bedieningsdoos, zoals het vaatje met de ziekenolie, het ziekendoosje, bedieningsstola.

bedieningsstola
Een kleine stola met aan de ene kant de kleur paars (voor de biecht) en aan de andere wit (voor het viaticum) die in een kleine foedraal wordt meegenomen.

bedieningskleed
Gebruik de term: communiedoek

bedieningslantaarn
Lantaren met kaars, die door misdienaar of koster voor de priester uit werd gedragen op weg naar de toediening van het sacrament der zieken. Wordt ook ziekenlantaarn genoemd. De bel aan het handvat is een reminiscentie van de oudere bedieningsbel.

bedieningskist
Kistje waarin zich zowel het vaatje met de ziekenolie als het ziekendoosje bevindt. Wordt door de priester meegenomen naar (ernstig) zieken of stervenden om deze het sacrament van de zieken toe te dienen.

bedieningsdoos
Doosje waarin zich het vaatje met de ziekenolie, het ziekendoosje en een bijpassende stola bevindt. Het wordt door de priester meegenomen naar (ernstig) zieken of stervenden om deze het sacrament van de zieken en het viaticum of teerspijze te geven, eventueel voorafgegaan door het sacrament van boete en verzoening (de biecht).

bedieningsbel
Bel die door misdienaar of koster voor de priester uit werd geluid op weg naar de toediening van het sacrament der zieken. Later werd de bel onderdeel van de bedieningslantaarn.

bedevaartvaantje
Driehoekig papieren of stoffen vlaggetje met prent. Erop afgebeeld is de heilige en de kerk of kapel waar deze wordt vereerd en mogelijk ook scenes uit zijn leven of gebeurtenissen die zich in de bedevaartsplaats afspelen of zich hebben voorgedaan. Wordt ter plaatse gekocht en dient als aandenken of als beschermend voorwerp.

bedevaartsinsigne
Gebruik de term: pelgrimsinsigne

bedevaartsouvenir
Gebruik de term: pelgrimsteken

bedevaartprent
Devotieprent op papier of linnen of vouwbriefje dat werd meegenomen uit een bedevaartsoord, uitgegeven door de vele broederschappen die jaarlijks bedevaarten organiseren of organiseerden. Ze zijn er bijvoorbeeld uit Uden (H. Kruis), Handel (O.L.Vrouw), Huisseling (H. Eligius), Sint-Oedenrode (H. Oda en H. Rita) etc.

beaardingskistje
Kistje dat gewijde aarde bevat ter uitstrooiing in de doodskist om aldus in gewijde aarde begraven te worden.

bineerkelk
Bij direct na elkaar opgedragen missen door dezelfde priester op dezelfde dag (bineren) kon de kelk niet volgens voorschrift worden gereinigd. De bineerkelk werd in deze gevallen gebruikt. Deze kelk is als zodanig niet herkenbaar maar heeft deze functie volgens overlevering. In de oud-katholieke kerk zijn bineerkelken overgeleverd.

bijbeldoos
Zie onder: lezenaar

bijbel, Statenbijbel
Op last van de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlanden en volgens het besluit van de Nationale Synode te Dordrecht in de jaren 1618 en 1619 gemaakte en in 1637 verschenen bijbelvertaling. Functioneert in de gereformeerde traditie in de Nederlanden op de kansel.

bijbel, Rembrandtbijbel
Bijbel verlucht met reproducties van de bijbelse prenten en schilderijen van Rembrandt.

bijbel, Oude Testament
Het eerste deel van de bijbel van de christenen zonder de toevoeging van het Nieuwe Testament. Zie: bijbel

bijbel, prentenbijbel
1. Met prenten verluchte bijbel. 2. Een boek waarin de voornaamste taferelen uit de bijbel in prent zijn weergegeven met al dan niet uitgebreide onderschriften.

bijbel, Nieuwe Testament
Het tweede deel van de bijbel van de christenen zonder de toevoeging van het Oude Testament. Zie: bijbel

bijbel, kanselbijbel
De bijbel die in de kerken uit de reformatie op de lezenaar van de kansel of preekstoel ligt.

bijbel, biblia pauperum
Middeleeuws prentenboek met bijbelse thema's en beschrijvende teksten in spreektaal. Ook de gebrandschilderde ramen of muurschilderingen in kerken worden gezien als een bijbel voor de armen, d.w.z. ongeletterde gelovigen.

bijbel, huwelijksbijbel
Bijbel (veelal in fraaie uitvoering) die bij de huwelijksinzegening als huisbijbel aan de gehuwden ter lezing wordt meegegeven. Vaak is deze bijbel voorzien van een bijbeltekst als leidraad voor het leven.

bijbel, bible historiale
Middeleeuwse geïllustreerde bijbel die is samengesteld uit geparafraseerde passages op basis van de Historia Scholastica van Petrus Comestor of uit bijbelpassages die naast passages van Comestor zijn gezet.

bijbel
De Heilige Schrift, de gezamenlijke boeken van het Oude en Nieuwe Testament. De bijbel omvat twee hoofddelen: 1. Het Oude Testament. Dit is de joodse Thorah met de andere in het Hebreeuws (en enkele in het Aramees en Grieks) geschreven geschriften van het joodse volk. Er is een verschil in omvang tussen de versie van de rooms-katholieke kerk en de orthodoxe kerken en die van de kerken uit de reformatie, die bepaalde boeken en delen van boeken als apocrief beschouwen en daarom in de eerst genoemde kerken aangeduid worden als deuterocanoniek. 2. Het Nieuwe Testament. Dit zijn de in het Grieks geschreven evangeliën over het openbare leven van Jezus en de geschriften van Jezus' leerlingen uit de allervroegste periode van het christendom.

biechtteller
Instrumentje, een soort horloge, waarop opeenvolgende cijfers verschijnen door het indrukken van knopjes. Werd door de priester gebruikt om bij te houden hoeveel parochianen hun verplichte paasbiecht spraken.

biechtstoelschuif
In sommige biechtstoelen zit een schuif voor de hor. Tevens kan er een gleufje zijn voor de biechtbrief en-of het biechtgeld met Pasen.

biechtstoel, dovenbiechtstoel
Biechtstoel die sinds de achttiende eeuw in veel sacristieën een plaats vond, opdat andere parochianen het luide praten van en tegen de slechthorende niet konden horen. Hij lijkt op een gewone biechtstoel, maar is inklapbaar om ruimte te besparen.

biechtstoel
Met deuren of gordijnen afsluitbaar kerkmeubel bestemd voor het afnemen van de biecht. Bestaat veelal uit drie ruimten, de middelste voor de priester met een zitplaats en die voor de biechtelingen met zit- of knielbank, afgescheiden door een tussenwand met een praatopening die is voorzien van traliewerk. De biecht is een van de zeven sacramenten in de (oud-) katholieke kerk, het sacrament van boete en verzoening. De priester (biechtvader) aanhoort in de biechtstoel de zonden van de biechteling en geeft de absolutie.

biechtspiegel
Prent met geïllustreerde lijst van veel voorkomende zonden (opgesteld aan de hand van de Tien Geboden, de dekaloog, en de Vijf Geboden van de Kerk), ten dienste van het gewetensonderzoek van de biechtelingen. De lijst werd later opgenomen in de gebedenboeken.

biechtloodje
Kleine loden penning die dienst deed als bewijsstuk dat men had gebiecht en - in de lutherse traditie - deel mocht nemen aan het heilig avondmaal.

biechtbrief
Brief die de bezitter het recht geeft, na te hebben gebiecht, te worden vrijgesproken van zonden door zijn biechtvader. Stamt uit de tijd van voor het Concilie van Trente, dat dit gebruik afgeschafte.

bidstoel
Knielstoel. Tevens: laag stoeltje waarop zowel gezeten als geknield kan worden. Voorzien van een leunplankje op de rugleuning. Wordt ook Prie-Dieu genoemd. Zie ook de meer protestantse term: knielbank

bidsnoer
Kralensnoer dat als teller dienst doet bij het herhaaldelijk bidden van speciale gebeden en als middel tot concentratie en meditatie. Het aantal telkralen kan verschillen, evenals de bijzondere kralen of versieringen om kralengroepen te markeren, of waarbij een ander gebed wordt gereciteerd. Zie ook: rozenkrans en habijtrozenkrans

bisschopszetel
Van wapenschild voorziene zetel van de bisschop in zijn eigen (bisschops)kerk, die kathedraal wordt genoemd naar deze cathedra of leerstoel. Behoort tot de bisschoppelijke insignia (waardigheidstekenen): bisschopsring, bisschopskruis, kromstaf, mijter, cathedra met wapenschild en vroeger pontificale handschoenen en pantoffels. In de vroegchristelijke tijd werd de bisschopszetel op een verhoging in de absis geplaatst. Later kreeg hij een plaats aan de noordzijde van het koor, ook op een verhoging, en geplaatst voor een draperie en onder een troonhemel. De huidige richtlijn is om de bisschopszetel zo eenvoudig mogelijk te houden om de schijn van een troon te vermijden. Synoniem: cathedra. Zie ook: troonhemel, faldistorium, bisschopsring, bisschopskruis, mijter, pontificale handschoenen, pontificaalschoenen

bisschopsring
Ring die dagelijks wordt gedragen door kardinalen, bisschoppen, abten en prelaten. Behoort tot de bisschoppelijke insignia (waardigheidstekenen): bisschopsring, bisschopskruis, kromstaf, mijter, cathedra met wapenschild en vroeger pontificale handschoenen en pantoffels. De ring is vervaardigd uit edelmetaal, is veelal versierd met een edelsteen; soms is er een ruimte voor een reliek. Zie ook: bisschopszetel, bisschopskruis, kromstaf, mijter, pontificale handschoenen, pontificaalschoenen

bisschopskruis
Kruis aan een ketting, dagelijks op de borst gedragen door bisschoppen en abten. Behoort tot de bisschoppelijke insignia (waardigheidstekenen): bisschopsring, bisschopskruis, kromstaf, mijter, cathedra met wapenschild en vroeger pontificale handschoenen en pantoffels. Het kruis is vervaardigd uit edelmetaal en heeft vaak een ruimte voor een reliek. Synoniemen: : borstkruis, pectoraal, pectorale. Zie ook: bisschopsring, bisschopszetel, kromstaf, mijter, pontificale handschoenen, pontificaalschoenen

bloementafeltje
Klein tafeltje op hoge poten, dat dient voor het plaatsen van plant of een vaas met bloemen.

blusemmer
In sommige kerken zijn nog (eeuwen)oude blusemmers aanwezig, vervaardigd van leer en touw, of metaal.

borstkruis
Kruis aan een ketting die om de hals wordt gedragen, waarbij het kruis op borsthoogte hangt. Wordt dagelijks gedragen door bisschoppen, abten en sommige kloosterzusters. Het borstkruis van de bisschop, het bisschopskruis behoort tot de bisschoppelijke insignia. (waardigheidstekenen). Zie ook: bisschopskruis

bonnet
Vierzijdig hoofddeksel waarop vier of drie opstaande ribben (een streekgebonden aantal), met in het midden daarvan al dan niet een bolle pluim. Teken van waardigheid. Een zwarte bonnet werd door de priester (en priesterstudenten) werd gedragen in bepaalde gedeelten van de liturgie en in het dagelijks leven. De bonnet maakte geen deel uit van de officiële liturgische kleding. Een paarse bonnet werd gedragen door bisschoppen, een rode door kardinalen, een witte door de paus en door Norbertijnen.

boetewerktuig, boetekruis
Boetewerktuig. Kruis van gevlochten ijzerdraad met punten, die met deze punten op de huid op de borst werd gedragen.

boetewerktuig, geselpaal
Boetewerktuig. Een zuilvormige paal, die herinnert aan de geselpaal waaraan Christus tijdens zijn lijdensweg werd vastgebonden werd gegeseld. De geselpaal is een van de lijdenswerktuigen (zie aldaar) en is te vinden tussen de lijdenswerktuigen op prenten, schilderijen etc. Ook zijn er driedimensionale uitbeeldingen van geselpalen. In sommige (zuster)congregaties diende in het verleden een geselpaal een afgeleid doel: als een vorm van boetedoening kon een zuster zich daaraan vastbinden en om te worden gegeseld.