Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

kruisweg
1. De lijdensweg van Jezus van Nazareth. 2. De veertien afbeeldingen van de belangrijkste momenten uit de lijdensweg van Jezus die Hij in Jeruzalem heeft afgelegd. Een vijftiende statie beeldt de verrijzenis van Jezus uit. Bij elk van de staties kan een korte overweging over deze gebeurtenis worden gehouden. Naar aanleiding van het initiatief van paus Paulus VI en de jaarlijkse kruisweg in het Collosseum in Rome zijn enkele voorstellingen veranderd en meer in overeenstemming gebracht met het lijdensverhaal in de evangelieën. 3. De kruisweg kan zich ook in de open lucht bevinden, in een kruiswegpark of als onderdeel van een processiepark, een devotioneel park met meer processiegangen. Een afzonderlijke voorstelling van de kruisweg wordt een kruiswegstatie genoemd.

kruisvelum
Vanaf de vijfde zondag van de vasten - de veertigdagentijd, tot na de liturgische viering op Goede Vrijdag kan het altaarkruis worden bedekt met een doek. Het paarse doek wordt op Witte Donderdag vervangen door een wit doek. Zie ook: velum

kruistitel
Tekstbordje boven gekruisigde Christus, waarop INRI geschreven is. Dit is de afkorting van de Latijnse woorden die betekenen: Jezus van Nazareth, koning der joden.

kuip
Zie: preekstoel

kwispel
Gebruik de term: wijwaterkwast

lantaarn, kindernevendienstlantaarn
Lantaarn met kaars of waxinelichtje voor de kinderen die de kindernevendienst (veelal in de protestantse kerk) bijwonen. Voordat de dienst van het Woord begint - deze neemt een aanvang met de preek - verlaten de kinderen de kerk met hun lantaarn, waarvan het lichtje is ontstoken aan de paaskaars in de kerk.

lantaarn, kerkhoflantaarn
Lantaarn, die een centrale plaats op het kerkhof inneemt en ontstoken werd wanneer iemand was gestorven. Brandde ook op Allerzielen.

lantaarn
Kastje met glazen wanden, met een kaarsenhouder aan de binnenzijde. Hangt aan de wand, waarbij de kaars vervangen kan zijn door een electrisch lampje. Wordt ook gedragen. Diende als verlichting in de kerk, kan staan op het kerkhof of nabij of op een graf. Wordt ook gebruikt in de kindernevendienst. Zie ook: processielantaarn.

lantaarn, graflantaarn
Lantaarn voor op of nabiij een graf.

lambrisering
Wandbekleding, meestal van hout, tegen het ondergedeelte van een binnenmuur.

lavaboset
Lavabokan met bijbehorende lavaboschaal of lavaboschotel.

lavaboschotel
Schaal of schotel zijn twee woorden voor eenzelfde object. Schotel om het water op te vangen bij de liturgische handwassing door paus, kardinalen, bisschoppen, abten en andere prelaten. Vormt veelal een stel met een lavabokan.

lavaboschaal
Schaal of schotel zijn twee woorden voor eenzelfde object. Schaal om het water op te vangen bij de liturgische handwassing door paus, kardinalen, bisschoppen, abten en andere prelaten. Vormt veelal een stel met een lavabokan.

lavaboketel
Tweetuitig hangend watervat voor de ceremoniële handwassing van de priester. Van oorsprong een middeleeuws vat, tot in de negentiende eeuw nagemaakt.

lavabokan
Schenkkan voor de liturgische handwassing door paus, kardinalen, bisschoppen, abten en andere prelaten. Vormt veelal een set met een lavaboschaal of lavaboschotel.

lavabodoekje
Katoenen of linnen doekje voor het drogen van de handen na de vingerwassing in de misviering. Synoniem: vingerdoekje.

lavabo
1. Blad, schaal of schotel waarop het water van de liturgische vingerwassing van de priester wordt opgevangen. 2. Fonteintje of klein wasbekken in de sacristie voor de handwassing van de priester voor de aanvang van de misviering. Meestal zijn daarbij twee handdoeken, de ene doet dienst voor de mis, de andere na de mis.

lengtemaat
De 'Heilige Lengtemaat van Christus' is een voorwerp uit de volksdevotie: een reep papier van 158 cm. lang en 7 cm. breed, op linnen geplakt, versierd met geschilderde bloemen of voorstellingen en bedrukt met rijmende regels over deze maat. Er bestaan ook lengtematen van bijvoorbeeld de voet van de H. Maagd, of van de geselkolom. Het waren magische, beschermende amuletten.

lekenmantel
Mantel van witte stof die wordt gedragen door de niet-gewijde helpers bij de liturgieviering.

leerstempel
Zie onder: stempel

lectorenkraag
Losse, driehoekige kraag door lectoren over toga of albe gedragen.

lezenaarsvelum
Gebruik de term: lezenaarsantependium

lezenaarshoes
Hoes die de lezenaar geheel bedekt, uitgevoerd in de liturgische kleur van de dag.

lezenaarskussen
Zie onder: lezenaar

lezenaar, voorzangerslezenaar
Lezenaar op het doophek gemonteerd, ten dienste van de voorzanger-voorlezer (deze functie werd veelal gecombineerd). De lezenaar heeft een rechte stam, vanwege de plaatsing bovenop het doophek. Dit in tegenstelling tot de kansellezenaar die op een kromme voet is gemonteerd aan de kuiprand. Omdat veel dooptuinen zijn ontmanteld, zijn de voorzangerslezenaars nogal eens op een houten stam overgeplaatst.

lezenaar, tafellezenaar
Lage lezenaar voor op tafel.

lezenaar, missaalstoeltje
Gebruik de term: altaarlezenaar

lezenaar, lutrijn
Oude term voor staande lezenaar.

lezenaar, kansellezenaar
Schuinopstaande boekenstandaard op de kansel, meestal met een krul bevestigd aan de kuipwand.

lezenaar, koorlezenaar
Staande lezenaar die werd gebruikt voor monumentale handschriften of boeken. Een groep koorzangers kon rondom een koorlezenaar staan zingen uit een graduale.

lezenaar, lezenaarskussen
Kussen dat dient als altaarlezenaar voor het missaal.

lezenaar, bijbeldoos
Kist, meestal van eikenhout, met schuine opklapbare bovenzijde waarop een richel is bevestigd. De bijbeldoos dient als lezenaar en als bergplaats voor bijbel, boeken of schrijfgerei.

lezenaar, avondmaalslezenaar
Lezenaar die bij het avondmaal werd gebruikt.

lezenaar, altaarlezenaar
Schuinopstaande boekenstandaard op het altaar, bestemd voor het missaal. Eventueel bedekt met een velum in de liturgische kleur van de dag. Werd ook missaalstoeltje genoemd. Zie ook: lezenaarskussen

lezenaar
Schuinopstaande drager voor een boek. Staat op tafel (tafellezenaar), op de grond (staande lezenaar) of is bevestigd op de rand van preekstoel, ambo of doophek.

lijkbaar, gildebaar
Lijkbaar, beschilderd met de kenmerken en - of voorstellingen die betrekking hebben op een specifiek gilde. Werd gebruikt voor het dragen van de doodskist van een der gildeleden.

lijkbaar
Houten lage stellage van vier poten met twee liggers, waarop een doodskist kan worden gedragen of geplaatst tijdens de uitvaartdienst. Ook gebruikt voor het dragen van beelden, reliekhouders e.d. tijdens een processie. De moderne lijkbaar heeft wielen onder de poten.

lijdenswerktuigen
1. De voorwerpen die gerelateerd zijn aan de kruisdood van Christus. Kruis, ladder, lans, speer, azijnspons (edikspons), azijnkruikje (edikkruikje), gesel, geselkolom, doornenkroon, hamer, 3 of 4 nagelen, rietstaf, kleed zonder naad, dobbelstenen, haan (van Petrus), lantaarn (van Romeinse lijfwacht). Worden ook passiewerktuigen genoemd of: arma Christie vanwege hun rol in Christus' overwinning op de dood. Lijdenswerktuigen worden-werden wel meegedragen in de kruisprocessie. 2. Er zijn devotie-flesjes waarin een kruis met corpus en lijdenswerktuigen in speelgoedformaat, zijn ondergebracht. Ze stammen uit de tweede helft negentiende, eerste helft twintigste eeuw. Ook wel 'Calvarie in fles' genoemd. 3. Een kruis zonder corpus, waaraan lijdenswerktuigen zijn bevestigd is een passiekruis.

liedbord
Zie onder: aankondigingsbord

liedboek voor de kerken
Zangbundel met 150 psalmen en 491 gezangen, met muzieknotatie. Wordt gebruikt in protestantse kerken. Voor het eerst verschenen in 1973, nadat een nieuwe berijming van de psalmen in 1968 het licht had gezien. Niet alle kerken van de Reformatie gebruiken dit liedboek. Voorafgaande aan het Liedboek voor de Kerken was er een uitgave van 102 Gezangen.

liturgische tafel
Tafel die dienst doet in de protestantse kerk. Op deze tafel staat veelal een lezenaar waarachter de predikant de lezingen houdt. Ook de preek kan op deze plaats worden gehouden. De liturgische tafel kan dienen als avondmaalstafel.

lithosteen
De steen waarop met speciale technieken een afbeelding wordt aangebracht. De afdruk ervan door middel van drukinkt wordt lithografie genoemd.

Lourdesgrot
De grote aantrekkingskracht van de grot bij de Franse stad Lourdes waar in 1858 Maria zou zijn verschenen aan Bernadette Soubirous, en de verering van Onze Lieve Vrouw van Lourdes heeft tot het kopiëren van de grot geleid. Een beeld van Maria in de houding waarin zij verscheen, ontbreekt hierin niet. Deze kunstmatige grotten zijn te vinden in kerken, (klooster)tuinen en processieparken.

lunuladoos
Doosje, getopt door een kruisje, waarin de lunula met de geconsacreerde hostie voor de uitstalling in de monstrans wordt opgeborgen, wanneer deze niet in de monstrans is geplaatst. Is er sprake van een vaasvorm, dan wordt wel de term vasculum gebruikt. Wordt bewaard in het tabernakel. Synoniem: custodia.

lunula
Goud of verguld zilveren, maanvormige of ronde houder voor de uitstelling van de geconsacreerde hostie in de theca van de monstrans. De uitneembare lunula wordt met de hostie na de uitstelling opgeborgen in een doosje, de lunuladoos of custodia, die wordt bewaard in het tabernakel.

lutrijn
Zie onder: lezenaar

maquette
Kleine, grove, driedimensionale schets voor beeldhouwwerk of gebouw voordat tot de vervaardiging of bouw wordt overgegaan.

mappa
Zie: altaardwaal

manuscript, rituale
1. Het rituaal, ter onderscheiding van het pontificaal, is een liturgisch boek dat alle liturgische plechtigheden bevat waarin een priester voorgaat, zoals het bedienen van de sacramenten van het doopsel, biecht, ziekenzalving, viaticum of teerspijze, het huwelijk en de zegeningen. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek. 2. Na het Tweede Vaticaans Concilie is het stricte onderscheid tussen rituaal en pontificaal niet meer zo duidelijk omdat voor de belangrijkste liturgische vieringen aparte liturgische boeken zijn uitgegeven. Bovendien mogen diakens vele van de priesterlijke bedieningen verrichten en mogen ook leken een groot aantal zegeningen verrichten.

manuscript, psalterium
Handgeschreven liturgisch boek waarin alle 150 psalmen zijn opgenomen m.n. voor gebruik in het koorgestoelte tijdens het koorgebed. Wordt ook psalter genoemd. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

manuscript, professieboek
Boek waarin de kloosterling(e) zijn-haar naam schreef bij de verschillende professies.

manuscript, kroniek
Handgeschreven gedenkwaardige gebeurtenissen, chronologisch opgetekend door bijvoorbeeld de overste van een klooster.

manuscript, martyrologium
Martelarenboek. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek. 1. Een liturgisch boek waarin per dag de plaats en de sterfdag met enkele bijzonderheden uit het leven van de martelaren en andere heiligen en zaligen vanuit de gehele kerk vermeld staanevenals de liturgische gedenkdagen van Christus en Maria. Ter ere van alle daarin vermelde heiligen kon de eucharistie worden gevierd met in achtneming van de rangorde van de feesten. 2. In de Protestantse kerken een geschiedenisboek ter gedachtenis aan hen die om het geloof ter dood zijn gebracht.

manuscript, graduale
1. Oorspronkelijk is het dat gedeelte in het antiphonarium dat het graduale (= zang tussen epistel en evangelie), het alleluia en de tractus omvatte. 2. Nadien is het de naam voor het gedrukte boek waarin alle antiphonale en resposoriale gezangen voor de eucharistieviering zijn samengebracht. De middeleeuwse exemplaren zijn manuscripten, niet zelden in zeer groot formaat; liggend op een koorlezenaar kon een groep zangers uit dit monumentale graduale zingen.

manuscript, gebedenboek
Boek met gebeden, voor liturgisch of persoonlijk gebruik. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

manuscript, getijdenboek
Gebedenboek (in vier delen) bestemd voor persoonlijk gebruik door de niet aan een kloosterkerk gebonden geestelijken. Het wordt ook wel door andere gelovigen gebruikt voor hun persoonlijk gebed. Het bevat voor het gehele jaar de dagelijks op bepaalde vaste tijden van de dag (de getijden of canonieke uren) te bidden, dat wil zeggen: minstens met de lippen te lezen gebeds- en andere teksten, t.w. hymnen, antifonen, psalmen, lofzangen, bijbelpassages, beurtzangen, teksten uit de literatuur van de kerkvaders en heiligen en gebeden. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

manuscript, evangeliarium
Handgeschreven evangelieboek. Het evangeliarium (de oude term) bevatte de vier evangeliën in zijn geheel en de eerste lezing werd hieruit gelezen. Het boek gold als symbool van Christus zelf, werd bijzonder vereerd en daarom vaak zeer kostbaar uitgevoerd.

manuscript, epistolarium
Oudere term voor het liturgische epistelboek (epistula = brief). Het bevat de vastgestelde eerste lezing (het epistel) voor alle (feest)dagen van het gehele liturgische jaar. De meeste epistels waren ontleend aan de brieven van de apostelen.

manuscript, ceremoniale episcoporum
Liturgisch boek, waarin rituele voorschriften voor de bisschoppen zijn beschreven, betreffende kerkelijke en burgerlijke plechtigheden en van algemene aard. Komt voor als manuscript of als gedrukt boek.

manuscript, calendarium
1. Kalender met de liturgische feestdagen en hun rangorden voor het gehele liturgische jaar, die voorin in het missaal en het getijdenboek is opgenomen. Komt voor als manuscript of gedrukt boek. 2. Het is eveneens de naam voor de jaarlijks uitgegeven gids voor de geestelijkheid, waarin wordt aangegeven hoe in het betreffende jaar deze kalender in de heilige mis en het getijdengebed gevolgd moet worden, deze jaaruitgave wordt ook wel ordo of directorium genoemd.

manuscript, brevier
Getijdenboek in vier delen voor persoonlijk gebruik door de niet aan een kloosterkerk gebonden geestelijken. Het bevat voor het gehele jaar de dagelijks op bepaalde vaste tijden van de dag (de getijden of canonieke uren) te bidden, dat wil zeggen: minstens met de lippen te lezen gebeds- en andere teksten. Komt voor als manuscript of gedrukt boek.

manuscript, breviarium
Het `breviarium` - dat wil zeggen het `korte overzicht` met praktische wenken voor het vieren van de eucharistie en het bidden van het officie van de verschillende getijden - is van oorsprong een gedeelte van het getijdenboek. De term is na verloop van tijd overgegaan op het gehele getijdenboek. Komt voor als manuscript of gedrukt boek.

manuscript, antiphonarium officii
Gebruik de term: antiphonarium missae

manuscript
1. Alle met de hand geschreven boekwerken tot aan de boekdrukkunst halverwege de vijftiende eeuw. 2. Met de hand geschreven zelf vervaardigde boekwerken en boekwerkjes. Voor met de hand geschreven (voorgedrukte) registers waarin persoonsgegevens worden aangetekend, zie onder register

manuscript, acta
De opgetekende verhandelingen en besluiten van synode- of concilievergaderingen. Komt voor als manuscript of gedrukt boek.

manuscript, antiphonale missarum
Gebruik de term: antiphonarium missae

manuscript, antiphonarium missae
Liturgisch zangboek voor de voorzangers waarin de antifonen met psalmaanduiding staan voor de eucharistieviering, t.w. de introitus (intredezang), communiezang, de offerandezang en meestal voor de beurtzang na de eerste lezing. Voorloper van het graduale romanum. Komt voor als manuscript of gedrukt boek. Synoniemen: : antiphonale missarum of antiphonarium officii.

mantelletta
Een korte, cape-vormige, mouwloze mantel die tot aan de knieën reikt en werd gedragen over het rochet. De vorm is een volledige cirkel. De armen staken door twee spleten aan de voorzijde. De mantelletta duidt op de jurisdictie van de dragers: kardinalen en bisschoppen; ook geestelijken met een bijzondere rang.

manipel
Smal langwerpige, aan de uiteinden verbrede band in de liturgische kleur van de dag, vervaardigd uit dezelfde stof als het kazuifel en de stola. Werd in het verleden door de priester (diaken en subdiaken) over de linkerarm gedragen. Voorzien van drie kruisjes, soms van één.

matrijs
Gegoten of gesneden holle vorm van metaal waarin een voorwerp kan worden gegoten, zoals een beeldje, drukletter, insigne, medaille, reliëf, munt, randversiering, stempel etc. In een houten matrijs werd wel was, gips of deeg gedrukt. Met een metalen matrijs aan een staaf of stok kunnen vormen worden geslagen uit stof, papier of dun metaalplaat. Een driehoekige matrijs werd door de kleermaker in het klooster van de Kruisheren gebruikt om het rood-witte kruisje dat op het scapulier werd genaaid, uit rood en wit vilt te slaan. Een loden plaat diende hierbij als ondergrond.

merkenplaat
Metalen plaat waarin merken en namen van ambachtslieden van een bepaald gilde zijn weergegeven.

merkenbord
Paneel waarop de wapens en-of merken en namen en-of naamletters van van gildeleden zijn geschilderd.

mensa
Gebruik de term: altaarblad

memoriebord
Gebruik de term: gedenkbord

medaillon
1. Rond of ovaal vlak - al dan niet met een voorstelling - met een omlijsting, die veelal is versierd met figuratieve of ornamentele motieven. 2. Metalen (koper, zilver), veelal ovaal reliëf in het midden van een boekband, aangebracht ter versiering en bescherming.

medaille, parochiemedaille
Medaille met kenmerken en naam van de parochie. Deze wordt uitgereikt aan mensen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor de parochie of anderszins. Zie ook: devotiemedaille

medaille, devotiemedaille
Zie: devotiemedaille

medaille, broederschapsmedaille
Medaille met kenmerken en naam van een broederschap. Deze wordt uitgereikt aan mensen die zich verdienstelijk hebben gemaakt voor de parochie of anderszins. Zie ook: devotiemedaille

medaille
Algemene benaming voor de geslagen, gegraveerde of gegoten en aan beide zijden versierde metalen draagpenning, vertrekt als erepenning, als prijs of beloning. Hangt niet zelden aan een lintje. Zie ook: devotiemedaille

mezoeza
Bij vrome joden aan de deurpost bevestigd rolletje perkament met een tekstfragment uit het Oude testament: Deuteronomium 6: 4-9.

missiebusje
Collectebusje ten behoeve van de missie.

missiebus
Grote collectebus ten behoeve van de missie.

missie-object
Inheems object, afkomstig uit een missiegebied. Er is een glijdende schaal binnen de vorm en de betekenis van deze voorwerpen. Het kunnen traditionele, inheemse rituele objecten zijn, andere zijn vervaardigd in opdracht van missionaris of zendeling voor de familie of de kerkelijke of kloosterlijke achterban in het thuisland en kunnen in de vormgeving westers beïnvloed zijn (corpus van Christus, Mariabeeld). Een grote groep is voor toeristen en de verkoop in de westerse wereld vervaardigd.

missaallint
Lint dat in het missaal op de te lezen plaats tussen de bladzijden gelegd kan worden. Het zit met meer linten - elk heeft een onderscheiden kleur - aan de missaallinthouder vast.

missaallinthouder
Houder voor een serie missaallinten.

missaalomslag
Stoffen omslag voor het missaal.

missaalstoeltje
Gebruik de term: altaarlezenaar

missaalbeslag
Gebruik de term: boekbeslag. Het boekbeslag op het missaal wordt ook wel missaalbeslag genoemd.

miskoffer
Koffer met de uitrusting voor de ziekenzalving of het uitdelen van de heilige communie buiten het kerkgebouw. Zie ook: draagaltaar

misericorde
Zitblok aan de onderzijde van de opklapbare zitting van het koorgestoelte. Kanunniken of kloosterlingen konden daarop bij het staan steunen gedurende de lange koorgebeden. Niet zelden versierd met snijwerk in de vorm van fantasierijke mens- en dierfiguren. Wordt ook zitblok genoemd.

misdienaarskruk
Gebruik de term: taboeret

misdienaarskraag
Rode of zwarte, schouderbrede kraag ter bedekking van de persoonlijke kleding, gedragen onder de superplie. Synoniem: acolietenkraag. Zie ook: amict

misbel
Gebruik de term: altaarbel

miniatuur
Schildering naar vorm. 1. Kleine geschilderde voorstelling in handschrift. Ook verluchting genoemd. 2. Zeer klein schilderij, vooral een portret, veel voorkomend in Engeland en Amerika vanaf de Renaissance tot in de 19e eeuw.

mijter
Liturgisch hoofddeksel, gedragen door kardinalen, bisschoppen en abten en vroeger andere hoge geestelijken. Onderscheidingsteken. Het hoofddeksel bestaat uit twee spits toelopende schilden die aan de basis met elkaar verbonden zijn; aan de buitenzijde is een versierde rand aangebracht, de circulus, terwijl op het schild aan de voorzijde een titulus (rechtopstaande band) is aangebracht. Aan de achterzijde hangen twee fanonen (slippen) van ca. 40 cm. Zie ook: bisschopsring, bisschopszetel, bisschopskruis, pontificale handschoenen, pontificaalschoenen

montuur
Inlijsting, omvatting van een object, zoals een montuur van een bril.

monstrans, zonnemonstrans
Gebruik de term: stralenmonstrans

monstrans, stralenmonstrans
Een monstrans met een cirkelvormige lunula die omgeven is door gouden stralen. Synoniem: zonnemonstrans.

monstrans, torenmonstrans
Een monstrans wordt wel naar zijn vorm benoemd. De torenmonstrans is een hoge, torenachtige vorm en is voorzien versierende architecturale elementen zoals bogen met hogels, wimbergen en bladvormen. Van oorsprong laatgotische vormgeving.

monstrans, cilindermonstrans
Monstrans met cilindervormige, glazen theca.