Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

fles met lijdenswerktuigen
Zie: lijdenswerktuigen

flambouwschild
Schildje dat op hoofdhoogte aan de flambouw wordt bevestigd.

flambouwenstandaard
Standaard met twee dwarsplanken, waarin gaten zijn geboord. Flambouwen worden hierdoor gestoken en staan aldus opgesteld bij niet-gebruik.

flambouw
1. Processielantaarn. Een stok waarop een glazen huisje met kaarshouder is bevestigd. Hangt vaak aan een schommelmechaniek. Hij wordt-werd gedragen naast het H. Sacrament ('het Lichaam van Christus', de geconsacreerde hostie) in processies, bij de intocht van de eucharistieviering, bij de lezing van het Evangelie, bij het uitreiken van de communie, bij uitvaart en begrafenis. 2. Een stok met bobèche (vetvanger) en kaarsenpin waarop een brandende kaars wordt meegedragen. Komt in functie overeen met de processielantaarn.

flabellum
Liturgische waaier. In de middeleeuwen gebruikt tijdens de canon om de vliegen te verjagen bij de offergaven die de gelovigen hadden opgedragen.

foedraal, monstransfoedraal
Foedraal ter bewaring van een monstrans.

foedraal, pateenfoedraal
Foedraal ter bewaring van een pateen.

foedraal
Koker, doos of etui, waarin een voorwerp kan worden bewaard, zoals liturgisch vaatwerk of een kruis. De doos, veelal aan de binnenzijde met stof bekleed, wordt veelal naar de vorm van het te herbergen voorwerp vormgegeven zodat het voorwerp er precies in past.

foedraal, hostiedoosfoedraal
Foedraal ter bewaring van een hostiedoos.

foedraal, kelkfoedraal
Foedraal ter bewaring van kelk, pateen en kelklepeltje.

foedraal, kruisfoedraal
Foedraal ter bewaring van een kruis.

fragment
Afgebroken stuk of brokstuk van een object of van een architectuuronderdeel, zoals bijvoorbeeld een los briefpaneel, een houten handje van een beeld etc. Bewaren! Ze zijn onderdeel van de kerkelijke historie en onmisbaar bij conservering en restauratie.

fundatiesteen
Steen, waarop de gebeitelde tekst herinnert aan de stichting van de kerk. Zie ook: fundatiebord

fylacterion
Gebruik de term: boetegesel

gewelfschotel
Houten of stenen deksel ter afdekking van de opening binnen de houten of stenen afsluitingring van het gewelf. Kan beschilderd zijn, in reliëf gesneden of gebeeldhouwd zijn.

gelegenheidslepel
Lepel, gegraveerd met een tekst en-of voorzien van van een voorstelling, die herinnert aan een gedenkwaardige gebeurtenis, zoals een geboortelepel of een gildelepel.

gelegenheidsglas
Glas, gegraveerd met tekst en-of voorstelling, dat herinnert aan een gedenkwaardige gebeurtenis.

geldteltafel
Tafel die dienst doet bij of gemaakt is voor het tellen van het (collecte)geld.

geldteller
Apparaat voor het sorteren van muntstukken.

geldtelplank
Plank met behulp waarvan (collecte)geld wordt geteld.

geldsorteerbak
Plank met opstaande randen, aan een zijde vernauwd en zonder rand. Het gesorteerde geld wordt van de plank geschoven in een houder.

geldkist
Afsluitbare kist van ijzer of van hout met metalen beslag, soms met verschillende sloten en-of geheimsloten, waarin geld of waardepapieren werden bewaard.

gedenkteken
Algemene benaming voor bouwconstructies of aard- en nagelvaste voorwerpen die zijn opgericht als herinnering aan personen of gebeurtenissen.

gedenksteen
Steen met gebeitelde versiering en-of tekst, aangebracht of opgericht ter gedachtenis aan een persoon of een historische gebeurtenis.

gedenkplaat
Metalen plaat met een gecalligrafeerde tekst, al dan niet verlucht met voorstelling en-of versiering, die herinnert aan een bijzondere gebeurtenis.

gedenkdoek
Doek met een geschilderde, geborduurde of gehandwerkte tekst, al dan niet verlucht met voorstelling en-of versiering, die herinnert aan een bijzondere gebeurtenis.

gedenkbord
1. Een in een lijst gevatte, houten paneel met een gecalligrafeerde tekst, al dan niet mede voorzien van een voorstelling of versiering, ter herinnering aan een bijzondere gebeurtenis. Wordt ook wel memoriebord, herdenkingsbord, herinneringsbord of historiebord genoemd. 2. Bord (plateel) met een gecalligrafeerde tekst, al dan niet verlucht met voorstelling en-of versiering, die herinnert aan een bijzondere gebeurtenis.

gedachtenismuur
Muur in stiltetuin van een kerk, met nissen waarin de namen van overledenen op bordjes of kruisjes te lezen zijn en waarin plaats is voor lantaarns met kaarsen of waxinelichtjes.

gedachtenisbord
Bord, stellage of ornamentele achtergond voor gedachteniskruisjes, naambordjes van overledenen of voor kandelaars met gedachteniskaarsen.

gedachteniskruisje
Eenvoudig houten kruisje met de naam van een overleden parochiaan. Deze kruisjes hangen op een speciale plek aan de kerkmuur, op een bord, rondom een groot kruis of anderszins stellage.

geboortelepel
Gebruik de term: dooplepel

gebedstekst (ingelijst)
Gecalligrafeerde of gedrukte, ingelijste gebedstekst, die wordt gelezen bij vaststaande handelingen of bij ceremonies. Ze staan veelal in de sacristie en worden gebeden door de priester bij het aantrekken van de liturgische gewaden, bijvoorbeeld van de tunicella of de dalmatiek. Ook is er de gebedstekst, die de in de echt verbonden bruid en bruidegom gezamenlijk bidden ten overstaan van Maria.

gebedsrol
Rol papier of perkament waarop gebeden staan gedrukt of geschreven.

gebedsmantel
Mantelvormig gewaad voor de voorganger, in vorm ontleend aan de kovel. Wordt in de protestantse kerk gedragen naast toga en albe.

gebedsnoot
Middeleeuws devotie-object voor de persoonlijke geloofsbeleving. Diep uitgesneden, houten object in de vorm van een (wal)noot en open te klappen. Versierd met voorstellingen van heiligen, inscripties en ornamenten.

gebedsriem
Om arm en om voorhoofd geslagen riem (tefillin), waaraan zich perkamenten 'huisje' met gebedsbriefjes bevindt. Door de Joden gedragen bij hun dagelijks voorgeschreven gebed. In het huisje bevindt zich een woord: `Sjaddia' of 'Almachtige'. Alleen tijdens het avondgebed wordt de gebedsriem niet omgedaan.

gebedsdoek
Gebruik de term: tekstdoek

gebedsbord
Gebruik de term: tekstbord

gezangbord
Zie onder: aankondigingsbord

gildeteken
Wapenschildvormig kenmerk van een gilde zoals dit kan voorkomen op bijvoorbeeld een door het gilde geschonken kroonluchter of een flambouw.

gildenzilver
Zilveren voorwerpen (bekers, schildjes, kannen), die eigendom zijn of waren van een gilde.

gildepenning
Zie onder: penning

gildebord
Zie onder: tekstbord

gildeketen
Halssieraad bestaande uit een reeks van met ringen aaneengeschakelde schilden of platen, waarvan de tekst en-of versiering betrekking heeft op een bepaald gilde.

glas-in-loodraam (gebrandschilderd)
Raam, gevormd door stukken in loodstrippen gevat gebrandschilderd glas.

gong, liturgische gong
Metalen, vrijhangend bekken of klokvormig bekken op een voet. Wordt aangeslagen met een metalen of houten stok, waarvan het uiteinde al dan niet is omwikkeld met stof of leer. Functioneert als sacristiebel.

gonfalon
Gebruik de term: vaandel

godslamp
Altijdbrandende olielamp in het priesterkoor, dikwijls in een rijk versierde (edel)metalen houder. Hangt in de nabijheid van het tabernakel ten teken van eerbied voor de aanwezigheid van de Heer. Het is een symbolisch offer voor Christus. Wanneer zich in het tabernakel geen geconsacreerde hosties bevinden, brandt de lamp niet.

gobelin
Gebruik de term: wandkleed

gremiale
Vierkante zijden schootdoek in de liturgische kleur van de dag. Wordt tijdens de pontificale mis op de schoot gelegd van de celebrerende prelaat, die tijdens de woorddienst op de bisschopszetel of het faldistorium zit. Dient ter bescherming van het gewaad. Het gremiale is van wit linnen wanneer het wordt gebruikt tijdens wijdingen, het uitdelen van kaarsen, het aanbrengen van askruisjes etc.

graftombe
Praalgraf waarop de overledene levensgroot in beeldhouwwerk (zie ook: grafbeeld) is uitgebeeld.

grafvaas
Siervaas op een grafzerk.

grafzerk
Vlakke, meestal rechthoekige steen ter afdekking van een graf, met de naam van de overledene.

grafteken
Gedenkteken op een graf in de vorm van een tekstbordje van hardsteen, van een of meer bloemen, een vogel, een vaas etc. van geglazuurd aardewerk of kunststof.

grafsteen
Verticaal geplaatste steen ter markering van een graf, waarop de naam van de overledene te lezen is.

grafschepje
Schepje dat werd gebruikt bij de begrafenissen van kloosterlingen.

grafpaal
Paal ter markering van een graf.

grafplaat
Metalen plaat met de gegraveerde naam van een overledene, al dan niet mede voorzien van een gegraveerde voorstelling, wapen(s) en-of decoratieve elementen. Komt voor op (laat-)middeleeuwse graftomben of hangt aan de kerkmuur in de nabijheid van een graf.

grafmonument
Architecturaal monument ter eervolle nagedachtenis aan een overledene. Een graftombe (zie aldaar) met het stoffelijk overschot en beeldhouwwerken zijn veelal onderdeel van het grafmonument.

graflamp
Lamp die bij of op een graf, of in een grafkelder brandt.

grafkruis
Kruis op een graf, die al dan niet dienst doet als grafzerk met teksten.

grafkapel
Kapel in een kerk waarin zich een graftombe bevindt. Ook een kleine privékapel bij of boven een grafkelder; dan ook grafhuis genoemd.

harmonium, harmoniola
Muziekinstrument met een of meerdere klavieren, waarbij de klanken ontstaan via metalen tongetjes, die door luchtdruk aan het trillen worden gebracht. De toetsen worden echter niet met de hand aangeslagen, maar door middel van een mechanisch aangedreven speelrol met gaatjes.

harmonium
Muziekinstrument met een of meerdere klavieren, waarbij de klanken ontstaan via metalen tongetjes, die door luchtdruk aan het trillen worden gebracht. De luchtdruk ontstaat door een trapmechaniek in samenhang met de bespeling van de manualen.

handwarmer
Metalen bol, waarin hete kooltjes werden gedaan. Werd gebruikt door de (hoge) geestelijkheid die urenlang achtereen in een koude kerk doorbrachten.

handschrift
Gebruik de term: manuscript

handdoekenrek
Rek om een of meer handdoeken op te hangen.

handdoek
Linnen doek die de priester gebruikt nadat hij zijn handen heeft gewassen. Hij kan dit doen voor en na de dienst, als symbool voor het reinigen van het hart. Indien twee handdoeken worden gebruikt, hangen deze aan een eigen knop, waarboven de woorden 'ante' en 'post', of 'ante missam' en 'post missam' te lezen zijn, waarmee wordt aangegeven welke handdoek voor en na de mis wordt gebruikt. Zie ook: lavabo

hamer, voorzittershamer
Hamer, meestal van hout en met opschrift, Kop en handvat zijn veelal verfraaid zijn met draaiwerk. Vervaardigd voor een voorzitter om vergaderpunten af te slaan of om de orde te handhaven. In kloosters in gebruik door de overste in ruimten voor bijeenkomsten, bijvoorbeeld in de refter.

hagioscoop
Opening in sommige middeleeuwse kerkmuren, die zicht geeft op het altaar, zodat buiten de kerk de heilige handelingen van de priester gevolgd konden worden.

habijtpop
Pop, gekleed in het habijt van een orde of congregatie.

habijt
Zie onder: kloosterkleding

haardsteen
Gebakken steen met ornamenteel of figuraal reliëf zoals deze voorheen in de onderboezem van de haard werd gemetseld.

herinneringsbord
Gebruik de term: gedenkbord

herenbank
Zie onder: kerkgestoelte

herdenkingsbord
Gebruik de term: gedenkbord

hellebaard
Lans met bijlvormig, metalen blad aan de bovenzijde; wordt gedragen door de Suisse, de opzichter of ordebewaarder tijdens de kerkelijke diensten. Onderdeel van de suisse-uitrusting.

hek
Afscheiding of omheining, bestaande uit verticale, op gelijke afstanden geplaatste, overdwars verbonden palen, staven of spijlen. Het kan een ruimte begrenzen in de kerk, zoals bijvoorbeeld die van de doopkapel, de dooptuin, van een kapel, van de altaarruimte. Zie ook: altaarhek, doophek, koorhek, koorschot, oksaal

heiligenkalender
Een lijst of tabel die de dagen van het jaar aangeeft en per dag de gedenkdagen van Christus en Maria, en de sterfdagen van de apostelen en evangelisten, de martelaren en heiligen (en van Johannes de Doper ook zijn geboortedag) aangeeft. Omdat de sterfdag gezien wordt als de geboortedag van de hemel, is er sprake van een feestdag. Zie ook: calendarium

heilige voorwerpen
Heilige voorwerpen zijn alle zaken die voor liturgisch gebruik zijn bestemd, met inbegrip van alles wat met het altaar te maken heeft en met de liturgische boeken. Zij worden met eerbied behandeld omdat zij tekenen en symbolen zijn van het bovennatuurlijke. Daarom bezitten zij waardigheid, schoonheid en voornaamheid. Om deze reden ontvangen de bisschops- of voorgangerszetel samen met de andere sedilia (zitplaatsen), de ambo, het tabernakel, de biechtstoel, de gewaden, de vasa sacra en alle voorwerpen die bestemd zijn voor gebruik in de liturgie, de voor hen vastgestelde zegening.

heilige vaten
Gebruik de term: vasa sacra. Zie ook: vasa non sacra

heiligdom, zakheiligdom
Doosje met een of meer amuletten dat ter bescherming in de zak wordt-werd meegedragen.

heiligdom
Doosje of klein kastje waarin een beeldje of devotieprentje, veelal temidden van allerlei zelfgemaakte versieringen zoals pailletten en zijden bloemetjes is te zien. Privédevotie. Zie ook: zakheiligdom

heilig putje
Gebruik de term: piscine

historiebord
Gebruik de term: gedenkbord

hostiezeef
Gebruik de term: ouwelzeef

hostieschaal
Diepe schaal waaruit de geconsacreerde hosties aan de gelovigen worden uitgedeeld. Deze schaal wordt tegenwoordig naast of in plaats van de ciborie of de pateen tijdens de eucharistieviering gebruikt. De binnenkant behoort verguld te zijn.

hostiedoos
Cilindrische doos voor het opbergen van ongeconsacreerde hosties. De hostiedoos kan van onedel metaal of zelfs van plastic zijn. Dit in tegenstelling tot de edelmetalen pyxis, de bewaarplaats van de geconsacreerde hostie(s). Zie ook: oblatendoos en ouweldoos

hostie-ijzer
Bakijzer in de vorm van een metalen klem die het ongedesemde deeg tot hosties perst. De ronde bladen zijn voorzien van kleine verzonken reliëfs met een voorstelling of monogram van Christus en - voor de grote hosties †“ van de gekruisigde Christus, die op de hosties zichtbaar wordt. Het hostie-ijzer wordt boven het vuur gehouden totdat de hosties gebakken zijn.

hostie
Schijfje brood - ook genaamd ouwel, of offerbrood omdat het bestemd is voor het eucharistisch offer - gebakken van ongedesemd tarwemeel dat zal worden geconsacreerd of geheiligd tijdens de viering van de eucharistie of heilige mis (zie gewijde hostie). De ongeconsacreerde (niet geheiligde) hosties worden bewaard in een hostiedoos. Er zijn grote hosties, bestemd voor de priester(s) en kleine hosties, bestemd voor de gelovigen. Na de consecratie wordt de hostie bewaard in een pyxis of ciborie, die bedekt met een velum in het tabernakel wordt geplaatst.

hoorn, dovenhoorn
Hoorn die dient als geluidsversterker voor slechthorenden. Het 'mondstuk' wordt tegen het oor gehouden. Wordt nog aangetroffen in kerken.

hoorn
Signaalinstrument. Dierhoorn, rams- of runderhoorn, soms walrus- of olifantstand. Gebruikt voor het oproepen van de gelovigen, het aanroepen van het heilige of afweren van het kwaad. Vaak (omgebouwd tot) reliekhouder, met (edel)metalen banden versierd of op standaard in de vorm van (vogel)pootjes. De ivoren hoorn wordt ook olifant genoemd.

hongerdoek
Een grote rechthoekige doek hing in de middeleeuwen gedurende de veertigdaagse vastentijd tussen het schip en het priesterkoor om, als een vorm van boetedoening, het zicht op het hoofdaltaar te benemen. Over het algemeen voorzien van voorstellingen die het lijdensverhaal van Jezus in beeld brengen om de vrome aandacht te richten. De huidige hongerdoek is hiervan een afgeleide. De voorstellingen, niet zelden geschilderd door schilders uit de derde wereld, willen de aandacht vestigen op de noden in de derde wereld. De hongerdoek hangt in de vastentijd op de grens van koor en schip. Zie ook: velum

humerale
Gebruik de term: amict

huiszegen
1. Gebeden en zegenritueel bij de ingebruikneming van een nieuw betrokken huis - woning (katholiek en protestants) 2. Gebeds- of bezweringsformule op papier, verstopt in huis of opgehangen, om over het huis heil af te smeken of tegen boze machten te beschermen. Dit middeleeuws gebruik is tot in de twintigste eeuw nog een vast gegeven in de huizen van katholieken. De huiszegen werd meestal aangeschaft in bedevaartsplaatsen.

huisavondmaalsservies
Gebruik de term: reisavondmaalsstel

huisaltaardwaal
Linnen doek ter bedekking van het altaarblad van het altaar in de huiskapel.

icoon
Afbeeldingen, sinds de 6e eeuw gemaakt binnen de context van de oosters-orthodoxe kerk, van de Albeheerser, Christus, Maria, martelaren, heiligen, profeten en episoden uit de heilsgeschiedenis, volgens strict voorgeschreven regels voor technieken en compositie. Meestal tempera op paneel, maar ook andere schilderkundige methoden, waaronder fresco; ook in reliëf. De icoon is in de oosterse liturgie een betekenisvol element in de verkondiging en in de geloofsbeleving. De vervaardiging van een icoon geldt als een religieuze bezigheid, waarbij wordt gebeden.

intentiebriefje
Briefje met geschreven of gedrukte voornemens van religieus karakter gevolgd door bijvoorbeeld een aansporing tot het bidden van vijf Onze Vaders gedurende drie dagen ter verlichting van de zielen in het vagevuur.

insignia
Als meervoud van insigne geeft het de verschillende waardigheidstekenen aan van één persoon, meestal een bisschop. Voor hem zijn dat: de ring, het borstkruis, de mijter en de staf.