Astronova - Weer- en sterrenkundige intelligence

Categorie: Meteorologie en Astronomie > Weer- en sterrenkunde
Datum & Land: 14/08/2010, NL
Woorden: 439

Chondriet
Een type steenmeteoriet die niet is vervormd door processen zoals smelting of differentiatie. Chondrieten zijn vooral opgebouwd uit samengekitte chondrulen die, dicht opeengepakt, in een fijnere matrix liggen.

Chondrule
Een doorgaans silicaatrijk opgesmolten korreltje van niet meer dan enkele milimeters dat vaak wordt aangetroffen in bepaalde meteorietsoorten. Vermoedelijk zijn chondrulen ontstaan uit gesmolten of deels gesmolten druppeltjes silicaat die zich ten tijdens het vormingsproces van het zonnestelsel volop in de zonnenevel bevonden en later samenkitten ...

Chromatische aberratie
Ook wel kleurschifting genoemd: een fout in de beeldvorming van een lens of een lenzensysteem, teweeggebracht door verschillen in de mate van breking tussen licht van uiteenlopende golflengten. Bij chromatische aberratie in astronomische optiek komen hierdoor niet alle lichtstralen van een puntvormig hemellichaam in hetzelfde brandpunt terecht. &n...

Chromosfeer
Een atmosferische laag van de zon die zich vanaf de fotosfeer ongeveer 2800 kilometer uitstrekt en vervolgens overgaat in de corona. De gassen die zich in de chromosfeer bevinden zijn transparant voor zichtbaar licht. Onderwijl loopt de temperatuur in deze laag op van 4500 tot 6000 graden Kelvin direct boven de fotosfeer tot maar liefst 10.000 gra...

Circumpolair
De term waarmee sterren, andere hemellichamen of regionen aan de sterrenhemel worden aangeduid die voor een waarnemer op een gegeven geografische positie nooit achter de horizon verdwijnen. Doordat de aarde om haar as draait, en alle sterren bijgevolg banen rondom de noordelijke (poolster) of zuidelijke hemelpool lijken te beschrijven. kan het nam...

Cirkelsnelheid
In astronomisch verband: de snelheid van een satelliet als deze zich in een cirkelvormige baan om een hemellichaam bevindt.

Cluster (1)
Een door hun onderlinge zwaartekracht samenhangende groep van enkele tientallen tot vele honderden sterrenstelsels in het heelal. Op een nog grotere schaal concentreren clusters zich weer binnen afzonderlijke superclusters.

Cluster (2)
Ook wel bolvormige sterrenhoop of bolhoop genoemd: een zeer compacte en door de zwaartekracht bijeengehouden bolvormige verzameling sterren, die zich †“ in tegenstelling tot een open sterrenhoop †“ buiten het Melkwegstelsel bevindt. Bolvormige sterrenhopen bevatten vaak honderdduizenden sterren en concentreren zich voornamelijk in het perifere r...

Cluster II
Naam van de gezamenlijke missie van vier satellieten in een baan om de aarde. Sinds 2000 bestuderen de Cluster-ruimtevaartuigen de interactie tussen de zonnewind en de magnetosfeer van de aarde. In juni 1996 gingen de vier kunstmanen van het eerste Cluster-project verloren toen de Europese raket Ariane-5 tijdens de lancering explodeerde. &nb...

CME
Afgekorte notering van coronale massa ejectie, ook wel zonneuitbarsting, genoemd: een eruptie vanuit de buitenste zonneatmosfeer van (geïoniseerde) gassen en andere (geladen) deeltjes, waaronder vooral protonen en elektronen. Veel, maar niet alle, CME's ontstaan door flares vanuit actieve gebieden. CME's verstoren de snelheid en de dichtheid ...

Conjunctie
Samenstand van ten minste twee hemellichamen aan het firmament wanneer deze voor de waarnemer zo dicht mogelijk in elkaars verlengde staan. Als men in het algemeen spreekt van een hemellichaam in conjunctie, is dit meestal in relatie tot de zon. Objecten die binnen de baan van de aarde komen, kunnen zowel in bovenconjunctie als in benedenconjunctie...

Coma (2)
Een beeldfout die ontstaat door asymmetrische eigenschappen van een optisch systeem, waardoor beeldpunten die buiten de optische as vallen in zeker mate verstoord worden.

Coma (1)
De wolk van stofdeeltjes en gesublimeerde materie (gas) die zich om de nucleus (kern) van een komeet vomt wanneer deze binnen de invloedsfeer van de zon komt.

Columbia
Naam van de eerste Space Shuttle die door de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA in gebruik werd genomen. De Columbia maakte op 12 april 1981 zijn debuut in de ruimtevaart. Op 1 februari 2003 verongelukte het ruimteveer echter in de dampkring toen het terugkeerde van een 16-daagse missie. Hierbij kwamen alle zeven bemanningsleden om het leven....

Constellatie
Ook wel sterrenbeeld of gesternte genoemd: een patroon van sterren, vaak vernoemd naar een object, dier of mythisch figuur. De sterren in een constellatie hebben meestal in werkelijkheid geen fysieke connectie; het gaat om een gezichtslijn-effect.

Continu spectrum
Een gebied binnen het elektromagnetisch spectrum van een stralingsbron waarin straling op álle golflengten voorkomt.

Contractie
Samentrekking. In de astronomie gaat het doorgaans om de contractie van materie in het heelal of binnenin een hemellichaam; in beide gevallen als gevolg van de zwaartekracht.

Coördinaat
Eén getal in een reeks van getallen die nodig is om de ligging van een punt in een bepaald coördinatenstelsel te bepalen. De coördinaat zegt iets over de afstand in een nader bepaalde eenheid tot een specifiek referentiepunt, -vlak of -lijn.

Coördinatenstelsel
Een hulpmiddel waarmee een locatie of een punt gedefinieerd kan worden door haar afstanden te meten vanaf bepaalde referentiepunten, -vlakken en-of -lijnen. De coördinaten die uit deze afstanden voortvloeien, duiden samen de plaats aan. De coördinatenstelsels die in de geografie en in de astronomie worden gebruikt, zijn doorgaans geprojecteer...

Copernicus, Nicolaus
Poolse geleerde die vooral bekend werd door zijn revolutionaire visie op het universum. In 1543 opperde hij een heliocentrisch wereldbeeld. In zijn model werd niet langer de aarde, maar de zon opgevoerd als het middelpunt van het heelal.

Cordelia
Een in 1986 door de ruimtesonde Voyager 2 ontdekte satelliet van Uranus. Het maantje heeft een gemiddelde middellijn van slechts veertig kilometer en bevindt zich in een vrijwel cirkelvormige baan op ongeveer 50.000 kilometer afstand van de ijsreus. Daar fungeert Cordelia als binnenste `herder' van de heldere epsilo...

Corona
De zeer ijle buitenste atmosferische plasmalaag van de zon, die zich vanaf de chromosfeer nog miljoenen kilometers uitstrekt in het heelal. Hoewel de temperatuur in de corona meer dan één miljoen graden bedraagt, is zij met het blote oog alleen zichtbaar tijdens een totale zonsverduistering óf met behulp van speciale apparatuur. De omvang van en d...

Coronaal gat
Een relatief koele en ijle omgeving binnen de corona van de zon, dat samenhangt met de lokale aanwezigheid van open magnetische veldlijnen waarlangs de snelle †“ en voor de omstandigheden binnen het aardmagnetisch veld relevante †“ snelle component van de zonnewind kan ontsnappen. Rond het zonneminimum bevinden coronale gaten zich vooral nabij d...

Coronale massa ejectie
Soms ook wel zonneuitbarsting genoemd: een eruptie vanuit de buitenste zonneatmosfeer van (geïoniseerde) gassen en andere (geladen) deeltjes, waaronder vooral protonen en elektronen. Veel, maar niet alle, coronale massa ejecties ontstaan door flares vanuit actieve gebieden. Coronale massa ejecties verstoren de snelheid en de dichtheid van de ...

Corrector
Een stuk optiek, vaak een lens, in een telescoop of een ander optisch instrument dat corrigeert voor afwijkingen of fouten in het objectief (de primaire lens of spiegel), zoals chromatische aberratie, sferische aberratie en coma. Een Schmidt-correctieplaat in een Schmidt-Cassegrain telescoop is een voorbeeld van een corrector.

Cressida
Een kleine maan van Uranus met een gemiddelde diameter van ruwweg tachtig kilometer. Cressida beschrijft een cirkelvormige baan op bijna 62.000 kilometer afstand van de ijsreus en enkele duizenden kilometers buiten de heldere epsilon-ring. Het hemellichaam werd in 1986 door de ruimteverkenner Voyager 2 ontdekt. ...

Culminatie
Ook wel doorgang genoemd: het moment waarop een hemellichaam in zijn dagelijkse omloop de plaatselijke hemelmeridiaan passeert en dus voor een waarnemer zijn hoogste punt bereikt (culmineert).

Cyclus
Een terugkerende, regelmatige, reeks.

Cygniden
Een meteorenzwerm waarvan de radiant zich in het sterrenbeeld Zwaan (Cygnus) bevindt.

Dampkring
Ook wel atmosfeer genoemd: een gasrijke mantel om een planeet of om een ander hemellichaam. Naast de aarde zijn in het zonnestelsel ook Venus, Mars en de vier zogeheten gas- en ijsreuzen in het bezit van een noemenswaardige dampkring, evenals enkele grote manen. In de laatste categorie bezit vooral de Saturnusmaan Titan een uiterst intrigerende da...

Declinatie
De hoekafstand in booggraden van een hemellichaam ten noorden of ten zuiden van de hemelequator. De declinatie is samen met de Rechte Klimming (afgekort: RK of RA) één van de twee coördinaten waarmee de positie van een hemellichaam in het equatoriale coördinatenstelsel wordt gedefinieerd.

Deepsky
Een begrip in de (amateur)sterrenkunde waarmee nagenoeg álle verschijnselen kunnen worden aangeduid die zich buiten het zonnestelsel voordoen.

Deimos
De kleinste satelliet van Mars, die de Amerikaanse astronoom Asaph Hall in 1877 samen met Phobos als eerste ontwaarde. Deimos heeft een gemiddelde diameter van 12,4 kilometer, maar is onregelmatig gevormd. Het object draait in een vrijwel cirkelvormige baan op ruim 23.000 kilometer afstand van de planeet. Veel eigensc...

Densiteit
Zie dichtheid.

Desdemona
Eén van de kleine onregelmatig gevormde manen van Uranus die de Voyager 2 tijdens zijn passage in 1986 fotografeerde. Desdemona bevindt zich in een baan op bijna 63.000 kilometer afstand van de ijsreus en heeft een diameter van ruim zestig kilometer.

Despina
Kleine onregelmatig gevormde maan van Neptunus die in 1989 door de Amerikaanse ruimteverkenner Voyager 2 werd gefotografeerd. Haar gemiddelde diameter bedraagt ongeveer 150 kilometer. Despina bevindt zich in een baan op gemiddeld 52.000 kilometer van de ijsreus en draait daarbij tevens in een nagenoeg cirkelvormige baan. &nb...

Dichtheid
De grootheid die uitdrukt hoeveel massa per volume-eenheid (gemiddeld) aanwezig is in een specifieke stof, in een object, of in een bepaalde ruimte.

Dierenriem
Ook wel zodiak genoemd: een denkbeeldige strook aan de hemel waarlangs de zon, de maan en de planeten zich bewegen en waarin zich onder meer de twaalf sterrenbeelden bevinden die belangrijk zijn voor de pseudo-wetenschap astrologie.

Differentiële rotatie
Het verschijnsel dat verschillende delen van een gravitationeel samenhangend systeem, zoals een planeet of een ster, met verschillende snelheden roteren. Zo roteren de equatoriaal gelegen delen van een gasvormig hemellichaam over het algemeen sneller dan de polair gelegen delen. Differentiële rotatie is ook zichtbaar bij sterrenstelsels, waar...

Diffractie
Ook wel buiging genoemd: het verschijnsel dat een mechanische of een elektromagnetische golf een ondoordringbaar obstakel passeert door afbuiging.

Dione
IJzige maan van Saturnus die in 1684 werd ontdekt door de Italiaanse geleerde Giovanni Cassini. Met een gemiddelde diameter van 1122 behoort Dione tot de vier grootste satellieten van de geringde planeet. Haar afstand tot Saturnus bedraagt gemiddeld ruim 377.000 kilometer. De dichtheid van Dione wijst erop dat haar inwendige grot...

Discovery
Eén van de vijf Space Shuttles die voor het Amerikaanse ruimtevaartprogramma zijn ontwikkeld. Nadat het ruimteveer Challenger in januari 1986 verloren ging, en de Columbia in 2003, bleven er nog drie Space Shuttles in gebruik, waaronder de Discovery. Het ruimteveer werd in 1984 voor het eerst gelanceerd.

Donkere nevel
Een stofwolk in het heelal met een dusdanige samenstelling, dichtheid of orientatie dat het licht van lichtbronnen (sterren) op de achtergrond wordt geblokkeerd. Veel bekende donkere nevels bevinden zich in de nabijheid van heldere emissie- of reflectienevels. Het bekendste voorbeeld van een donkere nevel is ongetwijfeld de karakteristieke Paarden...

Doorgang
Meestal culminatie genoemd: het moment waarop een hemellichaam in zijn dagelijkse omloop de plaatselijke hemelmeridiaan passeert en dus voor een waarnemer zijn hoogste punt bereikt (culmineert).

Doppler effect
De verandering van de golflengte en frequentie van een golfverschijnsel, zoals licht of geluid, voor een ontvanger wanneer er sprake is van een snelheidsverschil tussen de bron en deze ontvanger. Zo ondergaat de elektromagnetische emissie van objecten die de aarde naderen een golflengte-compressie, wat bij zichtbaar licht een verschuiving richting...

Dwergplaneet
Een type object dat: (1) in een baan rond de zon of een andere ster beweegt; (2) in een hydrostatisch evenwicht verkeert en daardoor een bolvorm heeft aangenomen; (3) zijn baan niet heeft kunnen schonen van andere objecten. Dwergplaneten in ons zonnestelsel kunnen zich zowel binnen als buiten de baan van de laatste onbetwiste planeet, Neptunus, be...

Eclips
De verduistering van een hemellichaam wanneer een ander astronomisch object het (deels) aan het oog van de waarnemer onttrekt of het (deels) in een schaduw hult. Meestal wordt de term 'eclips' gebruikt in het geval van een, al dan niet totale, zonsverduistering.

Ecliptica
Het schijnbare pad van de zon langs de sterrenhemel, dat ontstaat door de jaarlijkse omloop van de aarde om de zon. Langs en nabij de ecliptica bewegen zich ook de meeste andere planeten en vinden we tevens de sterrenbeelden van de Dierenriem. Ook het vlak in het zonnestelsel waarin de aarde haar baan om de zon beschrijft, wordt wel de ecliptica g...

Efemeride
Reeks van zorgvuldig (vooruit)berekende posities van een hemellichaam aan de hemel.

Eigenbeweging
De verplaatsing van een ster ten opzichte van de achtergrondsterren die wordt veroorzaakt door enerzijds de beweging van de zon en anderzijds de beweging van de waargenomen ster door het Melkwegstelsel. De parallax wordt bij het berekenen van de eigenbeweging van een ster, meestal weergegeven in boogseconden per jaar, volledig buiten beschouwing g...

Elektromagnetisch spectrum
Grafisch weergegeven verdeling van soorten elektromagnetische straling: van laagenergetische naar hoogenergetische straling, ofwel van lage naar hoge frequentie (en dus van lange naar korte golflengte). In een elektromagnetisch spectrum worden achtereenvolgens een aantal primaire `gebieden' onderscheiden: radiostraling, microstraling, infraroods...

Elektromagnetische golf
Zie elektromagnetisch straling.

Elektromagnetische straling
Verzamelnaam voor alle soorten zich door de ruimte voortplantende en energie transporterende elektrische en magnetische trillingen (golven), zoals licht. In een elektromagnetische golf treden elektrische en magnetische velden tegelijktijdig op, waarbij ze voortdurend loodrecht op elkaar staan. In tegenstelling tot mechanische golven, kunnen elektr...

Elektron
Elementair deeltje dat bekend staat als het kleinste deeltje met een negatieve elektrische lading en dat - zij het sporadisch - ook wel wordt aangeduid als het negaton.

Element
Een stof bestaande uit atomen met een gelijke en unieke kernlading, die op chemische wijze niet te ontleden is in andersoortige stoffen. Het chemische karakter van een element wordt bepaald door het aantal protonen in de atoomkern. Dit aantal vormt tevens het onderscheidende atoomnummer van het element. Voorbeelden van elementen zijn waterstof (nr...

Elementair deeltje
Een deeltje op subatomaire schaal dat - voor zover bekend - niet is samengesteld uit nog kleinere deeltjes. In de prille jaren van de deeltjesfysica gingen onderzoekers er vanuit dat protonen en neutronen niet waren opgebouwd uit kleinere componenten en dus elementaire deeltjes waren. Inmiddels is dit achterhaald en zijn er talrijke nieuwe element...

Elevatie
Ook wel altitude of - gewoon - hoogte genoemd: de hoek in graden die een ster of een ander astronomisch object vanaf een waarneempositie maakt met de horizon.

Ellips
Een soort ovaal. Veel hemellichamen, waaronder de planeten, draaien niet in perfecte cirkels om de zon, maar - zoals Johannes Kepler stelde in zijn `Eerste wet van Kepler' - eerder in licht elliptische banen. Een ellips heeft altijd twee foci (brandpunten). In het zonnestelsel bevindt de zon zich altijd in één van de brandpunten van een planeetb...

Elongatie
De vanaf aarde waargenomen hoekafstand tussen de zon en een ander hemellichaam. Als dit hemellichaam aan de hemel precies tegenover de zon staat, en dus in oppositie verkeert, is de elongatie exact 180 booggraden.

Emissielijn
Een smal golflengtegebied (een spectraallijn) binnen het elektromagnetisch spectrum van een stralingsbron waarin de stralingsintensiteit relatief hoog is. Dit wordt veroorzaakt door atomen of moleculen in de bron die in een lagere energietoestand overgaan en daarbij op een specifieke golflengte straling uitzenden. Omdat ieder element unieke emissi...

Emissienevel
Een gasconcentratie in het heelal die onder invloed van de intense (ultraviolette) straling van één of meer nabije sterren wordt geïoniseerd en daardoor zelf licht gaat uitstralen. Omdat emissienevels doorgaans voor een groot deel uit waterstof bestaan, stralen ze vaak opvallend veel licht uit op de golflengte van de H-alpha emissielijn. Dit licht...

Emissiespectrum
Ook wel lijnenspectrum genoemd: het spectrum van een gloeiende stralingsbron, waarin †“ anders dan in een continu spectrum - heldere emissielijnen zichtbaar zijn. Deze emissielijnen zijn karakteristiek voor de uitstralende stof(fen) in de stralingsbron. Ieder element heeft een uniek emissiespectrum en zodoende een eigen 'vingerafdruk'. &nbs...

Epicykel
Een door Claudius Ptolemaeus beschreven 'hulpmiddel' om de bewegingen van de planeten aan het firmament te verklaren binnen de filosofie van het geocentrische wereldbeeld. In zijn werk Almagest zette hij een wiskundig model op papier waarin hij gebruik maakte van de epicykel: een cirkelvormige baan die een planeet zou doorlopen terwijl het middelp...

Epoch
In astronomisch verband: een afgerond tijdstip waarop bepaalde regels of gegevens met betrekking tot één of meerdere hemellichamen (zoals baanelementen of coördinaten) geldig zijn. Deze kunnen immers veranderen als gevolg van de precessiebeweging van de aarde of eigenbewegingen.

Equator
Zie evenaar.

Equatoriale coördinatenstelsel
Het coördinatenstelsel dat de denkbeeldige projectie van de aardse evenaar op de hemel (de hemelequator) als uitgangspunt heeft. Het lentepunt, het punt waarop de zon de hemelequator ieder jaar in maart passeert, fungeert in dit stelsel als nulpunt (Rechte Klimming = 0, Declinatie = 0).

Equatoriale montering
Een montering voor een astronomisch instrument die zodanig kan worden afgesteld dat de hoofdas, de zogeheten RA-as, parallel loopt aan de rotatie-as van de aarde †“ en dus naar het punt aan de hemel wijst waar alle sterren omheen lijken te draaien. Hierdoor hoeft de gebruiker alléén deze (eventueel gemotoriseerde) `uur-as' te bewegen om ervoor ...

Equinox
Het moment waarop de zon loodrecht boven de evenaar staat, Dit gebeurt twee keer per jaar: zowel tijdens de lente-equinox (20-21 maart) als tijdens de herfstequinox (22-23 september). In beide gevallen staat de zon dan in een punt waar de hemelequator de ecliptica snijdt. Tijdens de lente-equinox bevindt de zon zich precies in het zogeheten lentep...

Evenaar
Ook wel equator genoemd: de denkbeeldige (groot)cirkel over het oppervlak van een sferisch gevormd hemellichaam die precies tussen beide polen ligt en het hemellichaam in een noordelijk en een zuidelijk halfrond verdeelt.

Excentriciteit
De mate waarin de baan van een hemellichaam afwijkt van een perfecte cirkel (excentriciteit = 0). Iedere elliptische baan bezit twee brandpunten en heeft daarom per definitie een excentriciteit die groter is dan 0, maar kleiner dan 1 (van licht naar extreem elliptisch). Een niet-gesloten parabolische baan heeft een excentriciteit van exact 1, terw...

Fakkelveld
Een relatief heet en lichthelder structuur op het zichtbare oppervlak van de zon, de fotosfeer. Fakkelvelden manifesteren zich vaak in de buurt van zonnevlekkengroepen, maar kunnen ook geïsoleerd in magnetisch actieve gebieden verschijnen †“ al dan niet als voorbode van zonnevlekken. Omdat de randgebieden van de zonneschijf voor waarnemers op aar...

Fase
De toestand van de schijngestalte van de maan, een planeet of een ander hemellichaam voor een waarnemer op een bepaalde positie. In het algemeen wordt de fase geduid met het percentage van de naar de waarnemer gekeerde zijde van een hemellichaam dat door de zon wordt verlicht. Specifiek voor onze eigen maan, hebben enkele fases, of schijngestalten...

Fasehoek
De hoek lichtbron-reflectiebron-waarnemer. In astronomisch verband gaat het meestal om de hoek die de zon en de aarde maken ten opzichte van een hemellichaam, zoals de maan of een planeet.

Flare
Populaire benaming van een zonnevlam: een explosieve gebeurtenis in de zonneatmosfeer, waarbij energie die wordt vastgehouden in magnetische velden vrijkomt. Dit veroorzaakt een plotselinge en sterke toename van hoogenergetische elektromagnetische straling, waaronder röntgen- en gammastraling, hetgeen gevaar kan opleveren voor astronauten in ...

Focus
Ook wel brandpunt genoemd: het punt (f) waarin de lichtbundels van een oneindig ver verwijderd object worden geconcentreerd na breking door een positieve vergrotende lens óf na terugkaatsing door een parabolische spiegel. Indien dit onafhankelijk van andere optiek in een optisch instrument gebeurt, spreekt men ook wel van het primaire focus...

Fotosfeer
De onderste zichtbare laag in de atmosfeer van een ster, zoals de zon. In de ongeveer 500 kilometer dikke fotosfeer van de zon heersen temperaturen tussen 6500 (onderin) en 4500 graden Kelvin (op de grens met de hoger gelegen chromosfeer). Vrijwel al het zonlicht dat we kunnen waarnemen, is afkomstig uit deze fotosfeer. Omdat dit het meest zichtba...

Fonkeling
Ook wel scintillatie of twinkeling genoemd: snelle fluctuaties in de ogenschijnlijke helderheid en-of kleur van een puntvormige lichtbron aan de hemel als gevolg van de aanwezigheid van de aardatmosfeer. Over het algemeen is de mate waarin een dergelijke lichtbron fonkelt afhankelijk van haar hoogte boven de horizon (de dikte van de luchtlaag waar...

Frequentie
Het aantal keer dat een gebeurtenis, zoals een trilling of een golf, zich in een bepaald tijdsbestek voordoet. Met betrekking tot elektromagnetische straling, duidt de frequentie op het aantal elektromagnetische golven dat per seconde bij een ontvanger aankomt. De frequentie van elektromagnetische straling hangt dus ook sterk samen met de golfleng...

Galactische cluster
Een alternatieve naam voor een open sterrenhoop die zich in het galactische vlak van het Melkwegstelsel bevindt; en dus niet in de halo eromheen, waar we vooral bolvormige sterrenhopen vinden.

Galileïsche maan
Een term die betrekking kan hebben op één van de vier grootste manen van Jupiter: Io, Europa, Ganymedes of Callisto. Deze hemellichamen werden in 1610 bij de gasreus ontdekt door de Italiaanse geleerde Galileo Galilei. De Galileïsche manen gelden daarmee als de eerste satellieten die bij een andere planeet dan de aarde zijn waar...

Galileo Galilei
Een Italiaanse astronoom, natuurkundige, wiskundige en filosoof die leefde tussen 1564 en 1624. Hij was de eerste die systematisch astronomische waarnemingen verrichtte met behulp van een telescoop en deze ook beschreef. Zo signaleerde hij onder meer als eerste de vier helderste manen van Jupiter, de kraterrijke structuren op de maan en de schijng...

Gammastraling
Type hoogenergetische elektromagnetische straling met golflengten korter dan 10 picometer (10 x 10^-12 m). Gammastraling wordt ook wel aangeduid als γ-straling en bezit een nog hoger energieniveau dan röntgenstraling. Processen die gammastraling produceren zijn onder meer radioactief verval, energieovergangen in atomen en annihilatie. Gammastrali...

Gasreus
Een relatief grote planeet die niet primair uit gesteenten of andersoortige vaste materie is opgebouwd, maar grotendeels uit stoffen die onder normale omstandigheden in gasvorm verkeren. In het zonnestelsel staan de planeten Jupiter en Saturnus (en voorheen ook Uranus en Neptunus) bekend als gasreuzen, omdat ze voor het merendeel uit waterstof en ...

Gebonden rotatie
Ook wel synchrone rotatie genoemd: het verschijnsel dat de tijd waarin een satelliet om zijn eigen as draait (roteert) door getijdeneffecten gelijk is geworden aan de tijd waarin de satelliet één omloop voltooid. Een gevolg hiervan is dat een satelliet met een gebonden rotatie altijd het zelfde halfrond naar zijn moederlichaam (meest...

Gegenschein
Zeer zwak lichtschijnsel aan de nachthemel nabij het antisolaire punt. Gegenschein is het beste te zien wanneer de zon zich ver beneden de horizon bevindt (midwinter voor het noordelijk halfrond). Gegenschein manifesteert zich doorgaans in een ovaalvormig hemelgebied van enkele graden breed en ruwweg tien graden lang en wordt veroorzaak doordat st...

Gemeenschappelijk zwaartepunt
Ook wel massamiddelpunt genoemd: het punt tussen twee of meer objecten in het heelal waarin ze elkaar gravitationeel in balans houden en waar ze omheen draaien. Zo bewegen de maan en de aarde feitelijk om een gemeenschappelijk zwaartepunt †“ dat zich overigens nog binnen de mantel van onze planeet bevindt. In meer complexere systemen met meerdere...

Gesternte
Synoniem van sterrenbeeld.

Globule
Term waarmee in de astronomen in feite meestal refereren naar een Bok-globule, ook wel bolwolk genoemd.

Glooiingshoek
Ook wel inclinatie of hellingshoek genoemd: de hoek die het baanvlak van een object in de ruimte maakt met een basisvlak. Meestal geldt het equatoriale vlak van het moederlichaam waar het object omheen draait als basisvlak. Voor het berekenen van de glooiingshoeken van objecten in een baan om de zon, zoals de planeten, nemen astronomen echter vake...

Golf
De voortplanting van een verstoring in een medium zoals lucht of water (een mechanische golf) óf van elektrische en magnetische trillingen in een - al dan niet luchtledige - ruimte (elektromagnetische straling als golfverschijnsel).

Golflengte
De afstand (λ) tussen twee toppen van een continuerende elektromagnetische of mechanische golf. Voor beide natuurlijke golfverschijnselen geldt dat de golflengte kan worden berekend door de snelheid van de golf (bij elektromagnetische straling de lichtsnelheid) te delen door de frequentie ervan. Golflengte wordt gemeten in meters of - zij het min...

Grootheid
Een (natuurkundige) eigenschap die kwantificeerbaar is, zoals massa of afstand. Een grootheid wordt daarmee weer numeriek uitgedrukt in een eenheid, zoals kilogram of lichtjaar.

Granulatie
Snel veranderende korrelige structuren die zichtbaar zijn over vrijwel het gehele zichtbare oppervlak (de fotosfeer) van de zon. Granulatie ontstaat door hete gasladingen die door convectie in het inwendige van de zon als `hete gasbellen' de fotosfeer bereiken. Een typische granule heeft een diameter tussen de duizend en tweeduizend kilometer, i...

Grootcirkel
Een denkbeeldige cirkel die de hemelbol in exact twee gelijke delen verdeeld.

Halo (sterrenkunde)
Een min of meer sferisch gebied rondom een sterrenstelsel waarin zich bolvormige sterrenhopen en sporadisch afzonderlijke sterren bevinden. De sterdichtheid in een halo is aanzienlijk lager dan in de kern of in het vlak van een sterrenstelsel en de daar aanwezige sterren zijn gemiddeld miljarden jaren ouder dan de zon.

Halo (weerkunde)
Een cirkelvormig optisch verschijnsel rondom de zon of de maan, dat ontstaat door breking van licht in sluiers van ijskristallen in de atmosfeer, doorgaans in cirruswolken op grote hoogte.

Halve lange baanas
De helft van de maximale diameter van de (ellipsvormige) baan die een hemellichaam beschrijft: een lijn die per definitie vanaf het centrum door één van de beide foci naar de rand van de betreffende baan loopt. Voor astronomen is de halve lange baanas een belangrijk baanelement.

Heelal
Ook wel de ruimte, de kosmos, het universum of simpelweg de wereld genoemd: het gehele tijd-ruimte-continuüm waarin wij bestaan, inclusief alle materie en energie.

Heliocentrisme
De veronderstelling dat de zon een centrale positie inneemt. Omdat in de loop der eeuwen duidelijk is geworden dat de zon in het heelal slechts één van de vele sterren is, geldt het heliocentrische wereldbeeld als verouderd en achterhaald. Echter, voor de studie van het zonnestelsel hanteren astronomen vanuit praktische overwegingen nog steeds een...

Heliosfeer
De naam van de magnetosfeer van de zon, die het zonnestelsel omgeeft en waarbinnen de zonnewind domineert. Net zoals de magnetosfeer van de aarde bescherming biedt tegen de zonnewind, biedt de heliosfeer het zonnestelsel †“ of ten minste de binnendelen daarvan †“ bescherming tegen een aantal interstellaire invloeden.