Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

tegeltableau
Serie tegels die gezamenlijk drager zijn van een voorstelling.

tegel, heiligentegel
Tegel met de voorstelling van een heilige.

tegel, bijbeltegel
Tegel met een bijbelse voorstelling. De bijbeltegel kwam vanaf het midden van de zeventiende eeuw als serie in productie. De bijbelse voorstellingen werden veelal geschilderd naar voorbeeld van bijbelprenten. De meest voorkomende hoekmotieven op deze tegels zijn de ossekop, de spin en de anjer.

tegel
Plak klei, al dan niet geglazuurd gebakken. Op de tegel kan een voorstelling of een tekst ingebakken zijn. Ook een reliëf kan de tegel sieren.

tetravelum
Gebruik de term: altaargordijn

theca
1. Rond metalen reliekhoudertje met glas aan de voorzijde. Aan de achterzijde verzegeld met een was- of lakzegel, veelal voorzien van een echtheidsteken en de naam van de heilige. Het kan in een speciaal daarvoor uitgeruste reliekhouder worden gestoken. Zo kunnen verschillende theca's elkaar in de reliekhouder afwisselen. 2. Het glazen deel van een reliekhouder, waarin zich de reliek bevindt. 3. Het glazen deel van de monstrans, waarachter of waarbinnen zich de lunula voor de grote geconsacreerde hostie (de H. Eucharistie, het H. Sacrament, "het Lichaam van Christus').

tintinnabulum
Ceremonieel klokje aan een draagstok voorzien van het wapen van de kerk of de titelheilige. Onderscheidingsteken voor een door de paus als zodanig aangeduide basilica minorminor (dit zijn de basilieken buiten de stad Rome). Staat in een standaard opgesteld aan de zuidzijde van het altaar, steeds in combinatie met het conopeum, dat aan de noordzijde van het altaar staat.

titulus
Gebruik de term: kruistitel

titel
Gebruik de term: kruistitel

torenwachtershoorn
Spreekhoorn, waardoor de torenwachter riep dat er brand was, nadat hij de klokken had geluid.

torenwachterslantaarn
Lantaarn, gebruikt door de torenwachter.

torenkruis
Groot, meestal ijzeren kruis dat bovenop de toren staat.

torenhaan
Gebruik de term: windhaan

toorts
Gebruik de term: flambouw

toog, misdienaarstoog
Zwarte of rode toog gedragen door misdienaars onder de superplie.

toog, priestertoog
Een tot op de voeten afhangend bovenkleed dat door geestelijken, vooral tijdens liturgische vieringen, onder de overige liturgische gewaden, wordt-werd gedragen, evenals door personen die assistentie verlenen tijdens een viering. De kleur van de in de liturgie gedragen toog is wit voor de paus, rood voor de kardinaal en paars voor de (aarts)bisschop of prelaat. De biezen en knoopjes van de zwarte toog die buiten de liturgie wordt gedragen zijn rood voor een kardinaal en paars voor een (aarts)bisschop en prelaat. Priesters dragen-droegen een geheel zwarte toog. Wordt ook soutane genoemd. In de missielanden kon ook een witte toog worden gedragen. Zie ook: toga

toog
Algemene benaming voor een tot op de voeten afhangend bovenkleed dat aan de voorzijde van boven tot onder gesloten met een rij knoopjes. Wordt zowel door de katholieke geestelijkheid gedragen, als door misdienaars.

tondeldoos
Een tondeldoos werd gebruikt voor het ontsteken van vuur. In het tondeldoosje zat een licht ontvlambaar materiaal, zoals katoen of de hoed van een zwamsoort, de tonderzwam. Hierbij was nog een vuursteen en een metalen ring nodig. In kerken is de tondeldoos nog wel aanwezig omdat de tondeldoos werd gebruikt bij het ontsteken van de paaskaars. De vuursteen werd dicht bij het katoen gehouden en met de metalen ring aangeslagen. Een vonk deed de stof ontbranden maar deze werd weer uitgeblazen en het doosje gesloten. De stof bleef dan smeulen en de vlam weer kon worden aangeblazen.

toga
Ambtsgewaad. Wijde liturgische mantel met wijde mouwen, gedagen door de predikant.

tochtportaal
Portaal dat aan de binnen- of buitenkant rondom de buitendeur is gebouwd om te voorkomen dat bij het openen van de deur tocht zou ontstaan.

troffel
Ceremonieel metselgereedschap, veelal met inscriptie, gebruikt bij een eerste steenlegging.

triomfboog
1. Boog, meestal van zilver, waaronder de uitgestelde monstrans of het altaarkruis kan worden geplaatst. De boog maakt deel uit van de expositietroon (zie aldaar); hij kan versierd zijn met bijvoorbeeld zilveren bloemen. Eerbetoon aan de triomferende Christus. 2. Ook de architecturale boog op de scheiding van schip en koor. Beide zijn afgeleid van de romeinse ereboog voor de triomferende keizers.

triomfbalk
De dwarsbalk die in of onder de architecturale triomfboog kan zijn aangebracht. Op de triomfbalk staat - stond veelal een kruisbeeld, met aan weerszijden de treurende Maria (links) en de apostel Johannes (rechts).

trouwtekst
Tekst uit de heilige Schrift, veelal ingelijst of op hout of fluweel geschilderd, waarover bij de huwelijksinzegening is gepreekt en die in de huwelijksbijbel staat gecalligrafeerd.

trouwstoel
Eén van de twee stoelen voor het bruidspaar tijdens de huwelijksplechtigheid. Meestal in combinatie met knielbank.

trouwbank
Zitbank voor het bruidspaar tijdens de huwelijksplechtigheid. Meestal in combinatie met knielbank.

troonhemel
Baldakijn boven een troon of zetel, bijvoorbeeld boven de oude bisschopszetel. Ereteken.

tunicella
Gebruik de term: ondertuniek

tuniek
Bovenkleed in de liturgische kleur van de dag, met rechthoekig voor- en achterpand en halve mouwen, die aan de onderkant open zijn. Wordt-werd tijdens de heilige mis door de subdiaken over de albe gedragen tijdens de eucharistieviering, processie en plechtige zegening. Synoniem: tunica. Zie ook: dalmatiek

tuchtzweep
Gebruik de term: boetegesel

tweeluik
Tweedimensionaal beeldend werk met twee afbeeldingen, die inhoudelijk en-of formeel bij en naast elkaar horen.

umbrella
Gebruik de term: conopeum

urn
Vaas ter bewaring van de as van een gestorvene. Van oorsprong met een bredere romp dan de hals en vaak met twee handvatten. Tegenwoordig wordt de urn in allerlei vormen aangeboden en in een muurnis geplaatst, dan wel bij de nabestaande thuis. Zie ook: gedachtenismuur

uurwerk, staand horloge
Een uurwerk in een staande kast.

uurwerk, torenuurwerk
In een toren geplaatst uurwerk, waarvan de wijzerplaat zichtbaar is voor de omwonenden.

uurwerk, oordeelspel
Van oorsprong middeleeuws kerkelijk kunstuurwerk, dat op gezette tijden bijbelse scènes te zien geeft, voorgesteld door poppen.

uurwerk, kunstuurwerk
Monumentaal uurwerk met bewegende beelden, die verschijnen bij de (half)uurslagen. Veelal opgesteld in de openbare ruimten, met name op belangrijke pleinen en aan belangrijke gebouwen.

uurwerk, klok
Instrument dat het verstrijken van de tijd meet en dat aangeeft met wijzers of cijfers.

uurwerk
Algemene benaming voor het instrument dat de tijd aanwijst.

uurwerk, astronomisch uurwerk
Uurwerk, waarop de standen van zon, maan en planeten afleesbaar zijn.

vastendoek
Gebruik de term: hongerdoek

vasculum
Gebruik de term: lunuladoos

vasa sacra
Heilige vaten die direct in aanraking komen met de geconsacreerde eucharistische gaven. Vervaardigd uit edelmetaal, veelal aan de binnenkant verguld. Zij worden strikt naar de norm van de traditie en de liturgische boeken gemaakt. De heilige vaten zijn: kelk met lepeltje, de pateen of hostieschaal, ciborie, pyxis of ziekendoosje, monstrans, lunula, lunuladoos of custodia. In de regel worden kelk en pateen door de bisschop of ook door de priester gezegend; het overig liturgisch vaatwerk gewoonlijk door de priester.

vasa non sacra
Liturgisch vaatwerk, dat niet in aanraking komt met de geconsacreerde eucharistische gaven, zoals: de vaten en flesjes voor de H. oliën, wierookvat en wierookscheepje, wijwatervat, ablutievat, ablutiekelk, ablutiekan, ablutiebeker, aquamanile, hostiedoos, lavabokan, lavaboschotel en de ampullen.

vaandelstandaard
Standaard voor een vaandelstok.

vaandelstok
Verticale draagstok voor het vaandel. Aan de bovenzijde van de vaandelstok is de horizontale vaandelhanger bevestigd, waaraan het vaandel aan banden is opgehangen.

vaandelschoen
1. Leren koker van leer waarin een vaandelstok rust. Bevestigd aan de vaangordel. 2. Metalen koker aan de muur waarin een vaandelstok kan worden gestoken.

vaandelkwast
Kwast aan het vaandel of aan het einde van de touwen ter weerszijden van het vaandel.

vaandelhanger
Horizontale stok, waaraan het vaandel is opgehangen. De vaandelhanger is bevestigd bovenaan de vaandelstok.

vaandelbekroning
Versierend element op de top van de vaandelstok.

vaandelgordel
Koppel (draagriem) met een vaandelschoen.

vaandel, sacramentsvaandel
Klein tot middelgroot vaandel met een aan de eucharistie refererende voorstelling, om de monstrans met het H. Sacrament ('het Lichaam van Christus', de geconsacreerde hostie) aan het gezicht te onttrekken wanneer de gelovigen gaan zitten om naar de prediking te luisteren, tijdens een liturgische viering met het uitgestelde heilig Sacrament (bijv. lof). Het hangt aan een standaard, die voor of op het altaar wordt geplaatst. De grotere exemplaren werden ook meegedragen in processies, voor de monstrans uit.

vaandel, processievaandel
Vaandel met tekst en religieuze voorstelling, die in een religieuze processie wordt meegedragen. Het vaandel kan verwijzen naar de kerk, naar een broederschap, naar een kerkelijke of profane vereniging etc.

vaandel
Stuk doek of ander flexibel materiaal waarop tekens of decoratieve ontwerpen zijn geschilderd, geborduurd of gedrukt, bedoeld om te worden uitgestald. Het niet strikt rechthoekige maar vaak gesegmenteerde vaandel hangt aan de vaandelstok, een horizontale stok aan de bovenzijde van de draagstok. Dit in tegenstelling tot de rechthoekige vlag, die aan de zijkant aan de draagstok wordt vastgemaakt, en het rechthoekige banier dat aan zij- en bovenkant aan een stok is vastgemaakt. Zie ook: vlag en banier

velum
Algemene benaming voor een lap stof, een kleed, kleedje of sluier om te bedekken, aan het oog te onttrekken of af te scheiden. Kan eenvoudig tot rijk versierd zijn uitgevoerd, zoals het kelkvelum, ciborievelum, kruisvelum, schoudervelum. Zie ook: hongerdoek en sacramentsvaandel

veelluik
Beeldend werk dat uit meer dan drie panelen bestaat. Het is meestal gebeeldhouwd of geschilderd en komt vaak voor als altaarstuk.

vesperstoel
Armstoel met vaak lage rugleuning, waaroverheen op eenvoudige wijze de koorkap kon worden geslagen.

vesperdoek
Doek van laken of wol in donkere kleur die over de witte altaardwaal gelegd wordt om deze buiten de liturgische vieringen schoon te houden.

vingerrozenkrans
Gebedsring voorzien van tien knopjes en een kruisje. Doet dienst als teller voor het juiste aantal weesgegroeten (gebed ter ere van de heilige Maria) bij het bidden van de rozenkrans. Zie ook: rozenkrans

vingerdoekje
Gebruik de term: lavabodoekje

vignet
Sluitzegel. Zie ook: zegelstempel

vierstel
Bij elkaar horend stel van liturgische gewaden: kazuifel, dalmatiek, tuniek en koorkap. Werd gedragen in een heilige mis met vier heren (assisterende priester, priester-voorganger, diaken en subdiaken). Soms ontbreekt het onderscheid tussen een dalmatiek en tuniek.

vierluik
Schilderstuk dat uit vier door scharnieren verbonden delen bestaat. Ook vier schilderijen die naast elkaar hangen en een samenhang vormen door onderwerp en-of compositie.

vlag
Aan een verticale stok vastgemaakt rechthoekig stuk doek of ander flexibel materiaal, waarop tekens of decoratieve ontwerpen zijn geschilderd, geborduurd of gedrukt, bedoeld om te worden uitgestald. Dit in tegenstelling tot het banier dat aan zij- en bovenkant aan een stok is bevestigd en het vaandel, dat aan de bovenzijde van de draagstok aan een horizontale stok hangt. Zie ook: vaandel en banier

vormselcertificaat
Schriftelijke verklaring met naam van de vormeling en de datum waarop het vormsel heeft plaatsgevonden.

voorzangerslezenaar
Zie onder: lezenaar

voorbeeldplaat
Ontwerptekening die als voorbeeld dient voor de ambachtsman. Deze tekeningen werden in mappen met losse platen of in boekvorm uitgegeven. In de kerken zijn er voorwerpen te vinden die te herleiden zijn tot deze voorbeeldplaten.

voetwaskan
Kan die - samen met het voetwasbekken - wordt gebruikt bij de voetwassing, het (optionele) onderdeel van de liturgische plechtigheid op Witte Donderdag: de priester wast de voeten van een parochiaan, in herinnering aan de voetwassing van de apostelen door Jezus voor het Paasfeest (Johannes 13, 5-9).

voetwasbekken
Bekken dat - samen met de voetwaskan - wordt gebruikt bij de voetwassing, het (optionele) onderdeel van de liturgische plechtigheid op Witte Donderdag: de priester wast de voeten van een parochiaan, in herinnering aan de voetwassing van de apostelen door Jezus voor het Paasfeest (Johannes 13, 5-9).

voetstuk
Relatief massief element dat het onderste gedeelte van een structuur of object vormt en waarop de overige delen rusten, of waardoor die worden ondersteund.

voetsteun
Houtblok aan het kruis ter ondersteuning van de voeten van de gekruisigde.

voetenbank
Kleine, lage kruk die wordt gebruikt om de voeten te ondersteunen of om op te knielen.

votieftafel
Paneel of steen met inscriptie en-of schildering waaruit blijkt dat een gelofte aan God, Maria of een der heiligen is vervuld of wordt afgesmeekt.

votiefschip
Gebruik de term: scheepsmodel

votiefgeschenk
Gebruik de term: ex voto

vormselregister
Boekwerk waarin met de hand de namen van de vormelingen, de vormheer en de data van het vormsel staan geregistreerd.

vrijmetselaarsattribuut
Attribuut dat behoort tot de symbolenwereld van de vrijmetselarij, ontleend aan de bijbel, het metselaarsvak en het licht.

vuurslag
Stuk rondgebogen staal waarmee vonken uit een vuursteen geslagen kunnen worden. De vuurslag behoort tot het toebehoren van de tondeldoos (zie aldaar).

vuurpot
IJzeren pot voor gloeiend houtskool, die tot komfoor dient.

wapenschild
Onderscheidingsteken, blazoen. Bord waarop een (adellijk, stedelijk, staats) wapen is afgebeeld.

wapenbord
Gebruik de term: rouwbord

wandkleed
Met de hand of mechanisch geweven tapijt met ingeweven versiering en-of voorstelling dat aan de wand hangt.

wandbord
Bord voorzien van tekst en-of voorstelling, dat als sierobject of object van herinnering aan de wand wordt gehangen.

werpsteen
Steen die met behulp van een slinger wordt weggeworpen.

weerhaan
Gebruik de term: windhaan

witstoel
Hangsteiger. Houten constructie met raderinrichting waarin de schilder stond bij het witten van kerkgewelven. De witstoel hing aan touwen aan de (dakconstructie boven de) gewelven. Het enige zo genoemde exemplaar staat in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Breda, en stamt uit 1754.

wintermantel
Prelatenmantel van zware wollen stof, reikend tot de voeten en aan de schouders verfraaid met een kleine schoudermantel. Uitgevoerd in kleuren naar kerkelijke rang, bijv. voor de paus in het rood.

windhaan
Windwijzer. Twee- of driedimensionaal beeldend werk in de vorm van een haan, dat op de spits van de toren met de wind meedraait en zo de windrichting aangeeft. Synoniemen: : weerhaan, torenhaan.

wijwatervat
Gebruik de term: wijwateremmer

wijwatersprenkelaar
Stok, waarop een bolvormig, aan de bovenzijde geperforeerd wijwaterreservoirtje is bevestigd. In dit reservoirtje zit een spons. Dient voor besprenkelingen met wijwater. Wordt ook aspersorium genoemd. De aspergil is een kleine sprenkelaar, een afsluitbaar wijwaterbuisje, dat op reis kan worden meegenomen, bijvoorbeeld voor de ziekenzalving of voor een huiszegening.

wijwaterbus
Bus waarin wijwater wordt bewaard.

wijwateremmer
Metalen emmer voor wijwater, gebruikt bij de besprenkeling van zaken en personen. Het klassieke Romeinse vat dat op een emmer lijkt en in de middeleeuwen vaak werd gebruikt voor wijwater tijdens de liturgie wordt situla genoemd.

wijwaterkruik
Afsluitbaar vat, waarin het wijwater wordt bewaard.

wijwaterkwast
Bolle kwast met (varkens)haren om wijwater te sprenkelen. Synoniem: kwispel.

wijwaterbekken
Houder voor wijwater, dat zijn plaats heeft bij de ingang van een kerk. De gelovige doopt er enkele vingers in bij binnenkomst in de kerk en maakt dan het kruisteken ter herinnering aan het doopsel.

wijwaterbakje
Kleine houder voor wijwater voor huiselijk gebruik, meestal opgehangen aan de muur in het slaapvertrek. Na aanraking van het wijwater wordt een kruisteken gemaakt voordat men gaat slapen.

wijgeschenk
Gebruik de term: ex voto

wierookvat
Koperen of zilveren vat met geperforeerd deksel, dat middels kettingen omhoog getrokken kan worden. In het binnenvat worden wierookkorrels als reukoffer gebrand. Aan de kettingen wordt het wierookvat heen en weer gezwaaid teneinde het vuur aan te wakkeren dat de wierookkorrels verbrandt. De wierook staat symbool voor het ten hemel opstijgend gebed en is een teken van Godsverering. Zie ook: wierookbrander

wierookstel
Set van identiek gestileerd wierookgerei: wierookvat, wierookscheepje en wierooklepel.

wierookstandaard
Standaard, waaraan het wierookvat hangt en waaraan soms ook een houder voor een wierookscheepje is bevestigd. Ook standaard voor wierookbrander.