Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

signet
Gebruik de term: zegelstempel

sieraad (devotioneel)
Sieraden die verwijzen naar geloof, godsdienst, liturgie, heiligen etc. Profane sieraden kunnen geschonken zijn aan een devotiebeeld en zo behoren tot een groep ex voto's.

sluitsteen
De centrale wigvormige boogsteen in bogen of gewelven. Ook voor vergelijkbare elementen die worden gebruikt als ornamenten op de bovendorpels van deuren of ramen.

smuiger
Bepaald type schouw in de Zaanstreek, meestal bekleed met bijbeltegels. De meeste smuigers in de Zaanstreek zijn bekleed met Amsterdamse bijbeltegels, geschilderd naar prentjes van Pieter Schut of Jan Luiken. De smuiger komt wel voor in Zaanse consistoriekamers.

snuiter
Schaartje voor het afknippen van een kaarslont. Aan een van de messen zit een opvangdoosje, waarin de afgeknipte lont valt.

soli deo
Gebruik de term: kalot

sokkel
Al dan niet bewerkt blok met vlakke bovenzijde die dienst doet als voetstuk van een beeld, een zuil en dergelijke. Zie ook: console

soutaneband
Band of reep stof, om het middel over de toog gedragen.

soutane
Gebruik de term: toog

spreukenkaartje
Kaartje met gedrukte of schoongeschreven stichtende spreuk. In (vrouwen)kloosters dienden deze als een meditatieve aansporing; een zuster kon het pakken en een tijdje bij zich houden.

spreekgestoelte
Een vrij te betreden platform met lezenaar van waaraf de lezing - de preek wordt gehouden. Kwam op na het Tweede Vaticaans Concilie, ten nadele van het gebruik van de preekstoel. Ook katheder genoemd.

speeltrommel
Automatisch klokkenspel dat hoorbaar wordt door een doorgaans grote messing of gietijzeren wals waarin voor elke speelhamer een baan met gaatjes is aangebracht waarin stiften gestoken kunnen worden. Door het draaien van de trommel komt een mechaniek in werking waardoor automatisch hamers op klokken vallen.

speelgoedkazuifel
Kazuifel in poppenformaat, behorend bij een speelgoedaltaar.

speelgoedaltaar
Kinderspeelgoed. Een altaar in speelgoed- of poppenformaat, vaak voorzien van toebehoren en een (staak)pop die als priester of bisschop kan worden aangekleed.

speelgoedalbe
Een albe in speelgoedformaat. Toebehoren bij een speelgoedaltaar.

speelaltaar
Gebruik de term: kinderaltaar

stovenkar
Karretje, waarop de aan de kerkgangers uit te delen kerkstoven stonden. De stovenzetter of -zetster deed dit werk.

stool
Gebruik de term: stola

stoof
Houten kistje met gaten aan de bovenzijde en opening aan de voorzijde. Hierin werd een komfoortje met gloeiende kooltjes geplaatst. Het diende om 's winters de voeten te verwarmen tijdens de kerkdiensten. Voor een warme stoof werd stovengeld betaald.

stolp
Glazen klok over een voorwerp ter bescherming tegen vervuiling. De stolp wordt-werd vaak gebruikt om devotionalia onder te plaatsen, zoals Mariabeelden, vaasjes met kunstbloemen ter weerszijden van het Mariabeeld, de Heilige Familie. Bij de devotionalia heeft de stolp de meerwaarde van de heiliging, waarbij aanraking wordt vermeden.

stola, rouwstola
Zwarte of paarse stola, vaak afgezet met goudgele biezen, gedragen door de priester bij rouwdiensten of uitvaarten. Dient ook als biechtstola.

stola, reisstola
Paarse stola met witte keerzijde, in klein formaat, meestal vervoerd in een foedraal. Wordt door de priester gebruikt bij het toedienen van de sacramenten buiten het kerkgebouw. Paars voor het sacrament van de biecht, wit voor de ziekencommunie, het sacrament van de zieken, het viaticum en bij zegeningen.

stola, diakenstola
Stola voor de diaken. Wordt gedragen over de linkerschouder en gebonden onder de rechterarm.

stola, lofstola
Stola in witte kleur, meestal rijk versierd, waarvan de beide uiteinden met elkaar verbonden zijn door een koordje of strik ter hoogte van de borst. Door de priester gedragen tijdens het lof.

stola, preekstola
Gebruik de term: ceremoniestola

stola, ceremoniestola
Algemene benaming voor een stola van witte stof, meestal rijk versierd, waarvan de beide uiteinden op borsthoogte zijn verbonden door een koordje of strik. Wordt door sommige priesters gebruikt voor bijzondere diensten, zoals bijvoorbeeld de huwelijksinzegening, een dankdienst. Wordt ook preekstola genoemd.

stola, biechtstola
Purperen stola, vaak afgezet met goudgele biezen, gedragen door de priester bij het toedienen van het sacrament van de zieken en bij het afnemen van de biecht. Dient tevens als rouwstola.

stola
Liturgisch kledingstuk, toebehoren bij het kazuifel en veelal uit dezelfde stof vervaardigd. Lange ca. 8 cm. brede en ruim 200 cm. lange band in de liturgische kleur van de dag. Over de albe gedragen, om de nek en aan de voorzijde van het lichaam afhangend. Bij de bisschop hangt hij evenwijdig af, bij de priester gekruist en bij de diaken over de linkerschouder en gebonden onder de rechterarm. De stola kwam in kleur en uitvoering overeen met de over de linkerarm gedragen manipel maar die niet meer wordt gedragen. Tegenwoordig is de stola breder en wordt over het kazuifel parallel afhangend gedragen. Ook predikanten dragen tegenwoordig over hun toga wel een stola, in de liturgische kleur van de dag en sober uitgevoerd. De stola symboliseert het juk van Christus, dat op de schouders van de geestelijke rust.

stempel, zegelstempel
Een stempel met ingesneden reliëf met voorstelling en-of tekst waarmee een zegel in was of lak wordt afgedrukt. Synoniemen: : signet, cachet.

stempel
Een werktuig waarvan de onderkant voorzien is van een figuur of ornament, verdiept of in reliëf gesneden, waarmee men stempelt, een afdruk slaat.

stempel, leerstempel
Een werktuig waarvan de onderkant voorzien is van een figuur of ornament, verdiept of in reliëf gesneden. De stempel wordt op het leer gezet en met een hamer beslagen, waardoor de figuur in het leer is aangebracht. Leerstempels zijn nog wel aanwezig in kloosters waar ooit boeken werden gebonden.

stembus
Bus met een gleuf voor het verzamelen van stembriefjes, gebruikt bij de verkiezing van de kerkenraad (de diakenen, de ouderlingen en de kerkrentmeesters).

stèle
Gebruik de term: grafsteen

steek
Gebruik de term: suissesteek

standaard, wierookstandaard
Standaard, waaraan het wierookvat hangt en waaraan soms ook een houder voor een wierookscheepje is bevestigd.

standaard, vaandelstandaard
Standaard waarin een vaandelstok kan worden geplaatst.

standaard, paraplustandaard
Standaard voor paraplu's, vaak gemonteerd op een bakje dat het druipwater opvangt.

standaard, doopbekkenstandaard
Standaard waarop het doopbekken rust.

standaard, flambouwenstandaard
Standaard met twee dwarsplanken, waarin gaten zijn geboord. Flambouwen worden hierdoor gestoken en staan aldus opgesteld bij niet-gebruik.

standaard, collectestandaard
Standaard voor collecteschaal.

standaard, collectezakkenstandaard
Standaard om collectezakken met kort dubbel handvat in te hangen.

standaard
1. Tafelachtig meubelsstuk om voorwerpen te tonen of te dragen. 2. Stok met evt. een dwarsstok voor vlag, banier en vaandel. 3. Vlag, symbolisch figuur of ander object dat wordt vertoond als het identificerend symbool van een leider, hooggeplaatste functionaris of organisatie, zoals bijvoorbeeld het processievaandel van een broederschap.

stamboom
Een boomstructuur, getekend of geschilderd, die veranderingen in de tijd en in verwantschap weergeeft door middel van tekst en-of voorstellingen. Er zijn stambomen mogelijk van families, politieke partijen, dieren, instellingen. Bij religieuze instellingen worden stambomen aangetroffen met bijvoorbeeld stichters en oversten, met conventen of ordehuizen of met verschillende richtingen binnen een orde.

stam
Zuilvormig onderdeel bij kelkachtige voorwerpen, tussen de voet en de cuppa. Bij kelken, cibories, monstransen en bijvoorbeeld ook bij preekstoelen tussen voet en kuip. Niet zelden voorzien van een verdikking in het midden, de nodus.

staf, schepel
Gebruik de term: herdersstaf

stafbekroning
De top van een staf. Dit kan een knop zijn, een beeldje etc. De kromstaf heeft een gekruld einde, crosse genoemd (oude benaming).

staf, processiestaf
Algemene benaming voor een ceremoniële staf door processiemeesters of broederschapsleden in een processie meegedragen.

staf, kromstaf
Bisschopsstaf. Staf bestaande uit een schacht, die aan de onderzijde eindigt in een punt en aan de bovenzijde in een krul, de stafbekroning of crosse (zie aldaar). Liturgisch onderscheidingsteken dat verwijst naar de kerkelijke rechtsmacht (jurisdictie) en de herderlijke zorg van een bisschop. Doorgaans is de schacht van koper met een stafbekroning van verguld koper. Zeldzamer zijn de exemplaren waarvan de schacht uit een fraaie houtsoort is gedraaid met een stafbekroning van zilver. Behoort tot de bisschoppelijke insignia (waardigheidstekenen): bisschopsring, bisschopskruis, kromstaf, mijter, cathedra met wapenschild en vroeger pontificale handschoenen en pantoffels. De kromstaf wordt gedragen door kardinalen en bisschoppen, maar ook door sommige paarsdragende leiders van religieuze orden, door regerende abten en door abdissen. De laatsten hebben geen rechtsmacht. De kromstaf van de paus wordt ferula genoemd. Zie ook: bisschopszetel, bisschopskruis, bisschopsring, mijter, pontificale handschoenen, pontificaalschoenen

staf, herdersstaf
Een stok die door de herders op het veld gebruikt wordt tijdens het lange staan en dat eindigt in een schepje van metaal, waarmee zij kluitjes aarde werpen naar de schapen die van de kudde afdwalen. Aanvankelijk tijdens de zegening van een abt van een monnikenklooster als ceremoniële staf overhandigd aan de abt, is het thans een van de waardigheidstekenen van een bisschop tijdens de liturgische vieringen, waarin hij voorgaat.

staf, ceremoniariusstaf
Rechte staf met versierde knop, die de ceremoniarius, de ceremoniemeester bij kerkelijke plechtigheden, gebruikt(e). Zie ook: suissestaf

staf, broedermeesterstaf
Ambtssymbool. Ceremoniële staf van een broedermeester. De stafbekroning is veelal het kenmerk van het broederschap.

staf
1. Ceremoniële stok van uiteenlopend materiaal, van goud of zilver, of van hout. 2. Een symbolische staf of (wandel)stok werd wel uitgereikt aan een zuster Franciscanes ter gelegenheid van haar gouden professie, als teken van waardigheid en ter ondersteuning bij het voortgaan.

staakpop
Pop waarvan de romp en-of het onderlichaam uit een staak of staken bestaat en slechts ten dele is afgewerkt (hoofd, handen en soms voeten). Bestemd om te worden aangekleed. Staakpoppen deden wel dienst bij speelgoedaltaren; hij kon als bisschop of als priester worden aangekleed.

staakbeeld
Beeld, waarvan de romp en-of het onderlichaam uit een staak of staken bestaat en slechts ten dele is afgewerkt (hoofd, handen en soms voeten). Bestemd om te worden aangekleed. Een Mariabeeld als staakbeeld wordt wel staakmadonna genoemd.

superplie
Een tot de knieën reikend koorhemd met wijde mouwen van wit linnen of katoen, tegenwoordig niet meer versierd aan mouwen en onderzijde. 1. Wordt-werd gedragen door priesters en diakens tijdens een liturgische viering in het koor wanneer zij niet celebreren en tevens tijdens liturgische vieringen buiten de mis. 2. Wordt-werd over het habijt gedragen door reguliere kanunniken en kanunnikessen als onderdeel van de koorkleding. 3. Behoort-behoorde tot de kleding van de lagere geestelijkheid, assistenten en misdienaars, die hem over de toog dragen.

superhumerale
Gebruik de term: rationale

suissesteek
Hoofddeksel die een onderdeel uitmaakt van de suisse-uitrusting.

suisse-uniform
Pak dat een onderdeel uitmaakt van de suisse-uitrusting.

suissesjerp
Sjerp die een onderdeel uitmaakt van de suisse-uitrusting.

suissestaf
Ceremoniariusstaf die een onderdeel uitmaakt van de suisse-uitrusting.

suisse-uitrusting
De suisse (synoniemen: kerkbaljuw, kerkwachter, kerkenknecht, ordebewaarder, ceremoniemeester) die tijdens de kerkelijke diensten de orde bewaart, had-heeft een uniform met toebehoren, zoals bijvoorbeeld een sjerp, een steek, een staf, een hellebaard. Het woord suisse is gerelateerd aan de Zwitserse lijfwacht van de paus.

Tarcisiusblaadje
Prentje met bijbehorende tekst over zaken in de kerk, een leermiddel dat bijvoorbeeld inzicht gaf over de vorm en betekenis van de verschillende misgewaden van de priester. Het werd onder meer gemaakt voor de vormelingen of ter opleiding van misdienaars, van wie de H. Tarcisius de patroon is.

tapijt
Kleed van behoorlijke grootte, voornamelijk gebruikt om een vlak oppervlak te bedekken; tapijten vormen de grootste en meest bekende groep onder de kleden.

tafellezenaar
Zie onder: lezenaar

tabor
Verhoging op het altaar waarop het kruisbeeld, de monstrans of de expositieciborie met de geconsacreerde hostie staat. Genoemd naar de heilige berg Tabor ten z.o. van Nazareth, waarop Christus na zijn verrijzenis verscheen aan zijn leerlingen.

taboeret
Stoeltje zonder leuning, kan een vouwstoel zijn. Veelal staande in het koor voor de misdienaars. Kan tot het set van de koorstoelen behoren. Wordt ook misdienaarskruk genoemd.

tabernakelgordijn
1. Gordijn, veelal in de liturgische kleur van de dag, om het tabernakel of de sacramentsnis aan het oog te onttrekken. 2. Wit gordijn in het tabernakel om de ciborie of de heilige vaten aan het oog te onttrekken. 3. Wit gordijn aan de triomfboog bovenop het tabernakel. Het onttrekt de monstrans of de expositieciborie met de geconsacreerde hostie aan het gezicht tot aan de expositie, waarbij het gordijn wordt geopend. Zie ook: conopeum

tabernakel, muurtabernakel
Tabernakel, ingebouwd in een muur, afgesloten met een deur. Kan de grootte hebben van een grote kast. Zie ook sacramentsnis

tabernakel, draaitabernakel
Altaarkast, waarin een draaibare inrichting, meestal verdeeld in twee of drie compartimenten. In één deel wordt het vaatwerk met de geconsacreerde hosties bewaard, een tweede deel kan als expositietroon worden gebruikt en het derde deel bevat een geschilderde of gebeeldhouwde voorstelling, bijvoorbeeld een gekruisigde Christus.

tabernakel
Kastvormige bewaarplaats voor de Eucharistie ('het Lichaam van Christus', de geconsacreerde hostie). Het komt voort uit de middeleeuwse baldakijnvormige overhuiving van het altaar door middel van doeken of gordijnen, het ciborium (waarvan de naam van de ciborie afstamt). Het tabernakel staat vrij in het priesterkoor (zie ook sacramentshuis) of maakt deel uit van de altaaropstand van het hoogaltaar, echter niet op het geheel vrijstaande altaar waaraan met het gezicht naar het volk de eucharistie wordt gevierd. Het kan ook staan op een zijaltaar of in een aparte kapel die met de kerk verbonden is. Het tabernakel van het rustaltaar op Witte Donderdag wordt ook capsa genoemd.

tenebraeluchter
Zie onder: kandelaar

tekstdoek
Doek waarop een tekst is geborduurd.

tekstbord, twaalfartikelenbord
Paneel, waarop de twaalf artikelen (des geloofs) - dat is de apostolische geloofsbelijdenis - te lezen zijn.

tekstbord, verordeningenbord
Paneel waarop verordeningen of zakelijke mededelingen staan geschreven. Wordt ook ordonnantiebord genoemd.

tekstbord, titelbord
Informatief tekstbord over de kerk - meestal in serie gemaakt. De naam van de patroonheilige(n) van de kerk wordt erop vermeld. Op de andere is de naam van de regerende bisschop te lezen. Soms worden meer titelborden toegevoegd, bijvoorbeeld een met de naam van de regerende paus of die van een ordestichter. Die met de naam van de regerende bisschop wordt vervangen wanneer een nieuwe bisschop is gewijd. De titelborden hangen meestal in de sacristie.

tekstbord, tiengebodenbord
Paneel, waarop de tien geboden zijn gecalligrafeerd. Hangt aan de kerkmuur of is geplaatst op het koorhek. In dit laatste geval staat er niet zelden een tekst aan schip- en koorzijde. Aan schipzijde staan de tien geboden, aan koorzijde, wanneer daar het avondmaal wordt gevierd, is het avondmaalsformulier te lezen.

tekstbord, koorbord
Bord met het woord CHORUS, dat aangaf aan welke zijde van het koor het eerste (zang)koor zat bij het bidden van het koorgebed. Synoniem: chorusbord.

tekstbord, onzevaderbord
Tekstbord waarop het 'Onze Vader' is gecalligrafeerd. Wordt ook formulierenbord genoemd.

tekstbord, ordonnantiebord
Gebruik de term: verordeningenbord

tekstbord, prinsenbord
Tekstbord, gewijd aan de prins van Oranje, met teksten die betrekking hebben op de goede vorst die zijn volk beschermt.

tekstbord, regentenbord
Tekstbord met (bijbel)teksten die het goede regeren als onderwerp hebben. Wapens van regenten zijn aan het tekstbord toegevoegd.

tekstbord, spreukenbord
Tekstbord, waarvan de tekst bestaat uit een of meer spreuken, veelal ontleend aan de bijbel. Te vinden in protestantse kerken.

tekstbord, geloofsbelijdenisbord
Paneel waarop de geloofsbelijdenis is gecalligrafeerd. Wordt ook formulierenbord genoemd.

tekstbord, gildebord
Tekstbord, gesticht door een gilde, voorzien van gecalligrafeerde religieuze teksten, die betrekking hebben op het specifieke gilde. Veelal voorzien van een pronklijst met gildekenmerken. Zo zijn er een vissersbord, een schuttersbord, een schippersbord, een timmerliedenbord etc. Voorkeursterm voor al deze borden: gildebord.

tekstbord, formulierenbord
Paneel waarop het avondmaalsformulier - de bijbelverzen die tijdens het avondmaal worden uitgesproken - is gecalligrafeerd. Ze stammen uit de zeventiende en achttiende eeuw. Veelal geplaatst in de nabijheid van de plek waar het avondmaal werd gehouden, zodat de gemeenteleden de teksten konden meelezen. De teksten zijn afkomstig uit de brief van Paulus aan de Corinthiërs met aanwijzingen voor het Heilig Avondmaal, 1 Corinth. 11: 23-26.

tekstbord, fundatiebord
Bord waarop de gecalligrafeerde tekst herinnert aan de stichting van de kerk. Zie ook: fundatiesteen

tekstbord, gebodenbord
Paneel waarop één of enkele bijbelse geboden zijn gecalligrafeerd.

tekstbord, deurplaat
Schild of bordje met een tekst, op een deur bevestigd om aan te geven tot welke ruimte deze toegang geeft. In kloosters bijvoorbeeld de naam van degene die in de kamer woont of aan de deur van cellen de naam van de patroonheilige aan wie de cel was toegewijd, soms ook met een toevoeging van de naam van weldoeners die de cel hadden gesticht.

tekstbord, belijdenisbord
Gebruik de term: geloofsbelijdenisbord

tekstbord
Algemene benaming voor een paneel met een gecalligrafeerde tekst, in de kerk opgehangen aan de muur, ofwel opgenomen in de betimmering of, wanneer aan weerszijden teksten zijn aangebracht, vrij opgesteld in de ruimte. De inhoud van de tekst en de plaats in de kerk hangen veelal samen. Lees elders over specifieke tekstborden, zoals de borden van geloof, gebod en gebed: geloofsbelijdenisbord, tiengebodenbord, onzevaderbord. Verder zijn er het gebodenbord, het gildenbord en het verordeningenbord. Ook zijn er de tekstborden die werden gelezen tijdens het avondmaal. Soms staan er meer teksten op één bord, zoals het Onze Vader en de Geloofsbelijdenis met teksten die betrekking hebben op de doop en het avondmaal. De tekstborden waarvan de teksten een vaste, plechtige verklaring vormen, worden ook formulierenbord genoemd. Dit zijn het geloofsbelijdenisbord en het Onzevaderbord. De tekstborden (het Woord) waren na de beeldenstormen de nieuwe 'sieraden' aan de kerkmuur, toen 'roomse' beelden en schilderijen (het Beeld) van de muren waren gehaald. Teksten werden ook gecalligrafeerd op de kerkmuur, de preekstoel, het orgel etc. Zie ook tekstschildering en tekstdoek

tekening, rietpentekening
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling is getekend met rietpen en inkt.

tekening, pentekening
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling is getekend met pen en inkt.

tekening, penseeltekening
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling is getekend met penseel en inkt of verf.

tekening, pastel
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling is getekend met pastelkrijt.

tekening, houtskooltekening
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling is getekend met een staafje houtskool.

tekening, krijttekening
Tekening, gemaakt met krijt. Is naderhand de krijttekening met een penseel met water bewerkt, dan is het een gewassen krijttekening.

tekening, modeltekening
Ontwerptekening die als voorbeeld dient voor de ambachtsman. Deze tekeningen werden in mappen met losse platen of in boekvorm uitgegeven. In de kerken zijn er voorwerpen te vinden die te herleiden zijn tot deze voorbeeldplaten.

tekening, gewassen pentekening
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling is getekend met pen en inkt en later met een penseel met water is bewerkt, zodat er aquarel-achtige vlakken zijn ontstaan.

tekening, gewassen krijttekening
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling is getekend krijt. Is naderhand de krijttekening met een penseel met water bewerkt, dan is het een gewassen krijttekening.

tekening
Tweedimensionaal beeldend werk, waarbij de voorstelling, voornamelijk in lijnen, direct met de hand of middels een werktuig is getekend, met potlood, tekenstift, krijt, houtskool, pen, penseel of ander materiaal dat op het oppervlak van de ondergrond wordt aangebracht.