Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

penning, historiepenning
Penning geslagen ter herinnering aan enig historisch feit.

penning, H. Geest-armenpenning
Gebruik de term: armenpenning

penning, gelegenheidspenning
Algemene benaming voor een penning, geslagen voor een bijzondere gelegenheid, zoals een huwelijkssluiting, een huwelijksfeest (een bijzonder aantal jaren getrouwd) of bijvoorbeeld ter gelegenheid van de vijfentwintigste maal dat een bedevaart plaatsvindt of ter gelegenheid van een jubeljaar, etc. Specifieke termen voor gelegenheidspenningen zijn: geboortepenning, huwelijkspenning, jubileumpenning.

penning, geuzenpenning
Penning met aan de ene zijde Filips II, de landsheer van de Nederlanden en aan de andere zijde twee ineengeslagen handen door een bedeltas. Werd vanaf 1566 door opstandige edelen ter herkenning om de nek gedragen ter aanduiding van hun gesloten verbond. De trouw aan Filips werd volgehouden tot aan de afzwering van de landsheer door de edelen in 1581.

penning, gildepenning
Penning door een ambachtsgilde uitgegeven, vaak met gildekenmerken, naam of letters van een gildelid en-of gildenummer. Diende als bewijs van lidmaatschap en-of aanwezigheid bij gildeactiviteiten.

penning, Godspenning
Steunpenning. Deze penning werd rond 1960 aan de deur verkocht voor 1 gulden om geld in te zamelen voor 'Oostpriesterhulp', een organisatie, opgericht in 1953 door de norbertijner pater Werenfried van Straaten, om Duitse vluchtelingen voor het communisme te helpen. Die vluchtelingen behoorden tot de 17 miljoen Volksduitsers die na de tweede wereldoorlog uit de Oostbloklanden verdreven waren. In het platgebombardeerde (West-)Duitsland huisden ze zonder enig perspectief in noodbarakken, bunkers en in krotwoningen. Omdat de pater deze situatie een schande vond voor het christelijke Europa, stichtte hij Oostpriesterhulp en startte hij een enorme bedelaktie. De inzameling ging uit van de parochie. De godspenning kon dienen als rozenkrans; de tien kleine puntjes geven de wees-gegroetjes aan en de dikke punt het onze-vader.

penning, erepenning
Penning, geslagen ter ere van een persoon vanwege diens verdiensten op een bepaald gebied.

penning, geboortepenning
Koperen of edelmetalen penning met naam en data geslagen ter herinnering aan de geboorte van een kind.

penning, gedenkpenning
Een penning, geslagen ter nagedachtenis van een beroemd, bekend of geliefd persoon of een tragische gebeurtenis.

penning, diaconiepenning
Gebruik de term: armenpenning

penning, dooppenning
Koperen of edelmetalen penning met naam en data, geslagen ter herinnering aan de doop.

penning, draagpenning
Algemene benaming voor een penning met een oog, waardoor deze kan worden gedragen. Zie ook: devotiemedaille, legpenning en medaille

penning, devotiepenning
Algemene benaming voor geslagen, gegraveerde, gegoten, aan beide zijden versierde metalen penning of plaatje met een afbeelding van God, Christus, Maria, een heilige, een paus, een religieus object of een specifieke religieuze gebeurtenis. Staat in dienst van de devotie en geeft er uiting aan. Het behoort tot de sacramentaliën, zaken die door de kerk worden gewijd tot genademiddelen. Zie ook: devotiemedaille

penning, broodpenning
Gebruik de term: armenpenning

penning, Benedictuspenning
Gebruik de term: Benedictusmedaille

penning, armenpenning
Penning, die werd uitgedeeld door burger- of kerkbestuur of de diaconie aan resp. burgers of parochianen, die hulpbehoevend waren. Bij vertoon gaf de penning recht op eerste levensbehoeften, zoals voedsel of brandstof, vaak leesbaar op de munt: brood, pap, turf etc. Ook specifiekere termen worden gebezigd, zoals broodpenning, vleespenning, pappenning, stropenning, turfpenning.

penning
Oude benaming voor een muntstuk. Nu algemene benaming voor een op een muntstuk gelijkend voorwerp dat in woord en beeld herinnert aan een bepaalde gebeurtenis (gedenkpenning), aan een speciale devotie (devotiepenning), dient als teken van lidmaatschap (lidmaatschapspenning) etc.

pelgrimsteken
Object dat de verbondenheid aanduidt met een bedevaartsplaats en de daar vereerde persoon (Christus, Maria of een heilige) of reliek. Het is vaak een insigne of draagteken, maar het kan ook een prent zijn, een beeldje, een pelgrimsstaf, een schelp of anderszins voorwerp, gewoonlijk in massaproductie vervaardigd. De aanschaf van een pelgrimsteken in de bedevaartsplaats, bij het bezoeken van een religieuze manifestatie, of tijdens een reis met een specifiek devotioneel doel, stamt al vanuit de middeleeuwen en vindt tot op heden plaats.

pelgrimshoorn
Hoorn, meestal van aardewerk, dat door pelgrims in het bedevaartsoord werd geblazen bij de toning van de relieken.

pelgrimsinsigne
Zie: pelgrimsteken

pelgrimsampul
Klein plat kruikje ter bewaring van materialen of vloeistoffen die met de heilige in pelgrimsplaatsen in aanraking waren geweest. Veelal voorzien van twee handvatten ter weerszijden van de hals en een reliëf op de buik.

pelder
Gebruik de term: baarkleed

pectorale
Gebruik de term: borstkruis

Petrusketting
Pelgrimsteken. Kleine votiefketting die Petrus' Banden voorstelt. Verwijst naar de ketting waaraan Petrus zat vastgebonden tijdens zijn gevangenschap in Rome. Onder de kerknamen in Nederland komt "Petrus' Banden" niet zelden voor.

piscine (piscina)
Muurnis met reinigingsbekken en waterafvoer in de nabijheid van een altaar. Door de goot werd bijvoorbeeld het spoelwater van de ablutie naar de gewijde grond van het naast de kerk gelegen kerkhof afgevoerd. Wordt ook sacrarium of heilig putje genoemd.

pillegift
Geschenk van doopborg (peter of meter) aan de dopeling ( pille = petekind), zoals een zilveren ketting, zilveren beker, zilveren rammelaar of een geboortelepel.

pij
Lang bovenkleed van grove wollen stof dat door de leden van sommige kloosterorden wordt gedragen.

plaquette
In een veelal beperkte oplage gegoten metalen reliëf voor decoratief doeleinde; achterzijde gewoonlijk leeg, vooral gebruikelijk in de Renaissance.

pluviale
Gebruik de term: koorkap

porstok
De porstok was het attribuut van de 'stokman' waarmee hij dommelende of oneerbiedig handelende kerkgangers een por gaf om ze bij de les te houden. Volgens een kerkarchief: "Hij let voornamelijk op alle onstichtelijkheid of oneerbiedigheid, welke hetzij in of omtrent de kerk plaats heeft, en waardoor de goede afloop der godsdienstoefening zou verhinderd worden. Wanneer het noodig is iemand in dat geval te vermanen, dan handele hij op een zachte en verstandige wijze".

pontificaalschoenen
Liturgische schoenen of sloffen of met zijde overtrokken schoenen voor de bisschop, in liturgische kleuren. Werden door de bisschop in een pontificale hoogmis gedragen. Zie ook: bisschopsring, bisschopszetel, bisschopskruis, mijter, pontificale handschoenen

pontificale handschoenen
Zijden handschoenen voor de bisschop, in de liturgische kleur van de dagen aan de bovenkant voorzien van een kruis. Behoorden tot de bisschoppelijke insignia en werden uitsluitend gedragen tijdens het eerste gedeelte van de door de bisschop opgedragen pontificale mis. Zie ook: bisschopsring, bisschopszetel, bisschopskruis, mijter, pontificaalschoenen

pontificaalkousen
Lange zijden kousen in de liturgische kleur van de dag, met linten aan de rand. Werden door de bisschop in een pontificale hoogmis gedragen over zijn daagse paarse kousen heen gedragen. Met de linten aan de boord werden de kousen boven de kuiten vastgeknoopt. Over de kousen werden pontificale pantoffels, ook caliga(e) genoemd, aangedaan.

ponkhouder
Gebruik de term: collectestokkenrek

pomellum
Bolletje dat afhangt aan de punt van het koorkapschild (Lat. Pomellum = appeltje).

professiebaarkleed
Kleed dat dienst doet tijdens de professie, de aflegging van kloostergeloften. Liggend op of onder dit kleed sterft het oude leven van de wijdeling(e) af ten gunste van zijn-haar nieuwe leven als kloosterling. Niet zelden in meer exemplaren aanwezig, getuigend van de tijd waarin nog veel wijdingen tegelijkertijd plaatsvonden. Wordt ook wel doodskleed genoemd.

processietoorts
Gebruik de term: flambouw

processiebeeld
Beeld dat speciaal is vervaardigd om in een processie te worden meegevoerd. Een in wijde omtrek vereerd beeld dat in een processie wordt rondgedragen om zijn heilzame werking is niet speciaal voor processies vervaardigd maar is een devotiebeeld.

processielantaarn
Gebruik de term: flambouw

processieparasol
Parasol die dient als processiebaldakijn. Veelal vervaardigd uit kostbare stof die overeenkomt met die van het kazuifel, of witte stof, versierd met figuren of ornamenten. Middenboven is een kruisje aangebracht. Zie ook processiebaldakijn

processiebaldakijn
Draagbare baldakijn van textiel (gedrapeerd) om boven het Allerheiligste te dragen tijdens een processie. De vier stokken waaraan het baldakijn is vastgemaakt, hebben aan de bovenzijde een bekroning, getopt door een kruisje. Zie ook: processieparasol

processie-attribuut
Symbolisch object dat wordt meegedragen in een processie, zoals bijvoorbeeld het apocalyptisch lam op het boek met de zeven zegelen, of het kruis, anker en hart die geloof, hoop en liefde uitbeelden. Of de lijdenswerktuigen, zoals de doornenkroon, de nagelen, de gesel, de hamer, de nijptang etc. Een scheepje, dat ondermeer staat voor het Schip der Kerk, werd wel meegedragen voor het Sterre der Zee-Mariabeeld uit. Deze attributen worden veelal door leken vervaardigd van hout of andere materialen. Broederschappen, verenigingen en andere groeperingen dragen-droegen hun kenmerken mee, zoals vaandels of schilden. Zie ook: processievaandel en broederschapsschild

priestermuts
Cirkelvormig hoofddeksel met lage opstaande rand. Wordt niet meer gedragen.

priestergraf
Graf voor priesters.

priesterhoed
Zwarte bolronde hoed met brede platte rand, met zwarte kwasten aan het eind van het koord om de bol. De prelatenhoed heeft dezelfde vorm, maar de kleur van het koord is anders. Wordt in Nederland niet meer gedragen.

priesterboordje
Wit gesteven linnen of linnenachtige losse staande kraag of boord, naar believen gedragen door sommige gewijde rooms-katholieke en protestantse geestelijken bij een pak of liturgische kleding. Synoniem: collaar.

prie-Dieu
Gebruik de term: bidstoel

presentiebord
Bord met namen op schuifjes, die, al naar gelang deze niet uit het bord steken, getuigen van de aanwezigheid van degene, wiens naam op het schuifje staat. Veelal aanwezig in kloosters. Ook draaibare naambordjes in omlijsting die aangeven waar iemand (abt, prior) zich bevindt; hangt naast de kamerdeur.

prentenserie
Een aantal prenten die onafscheidelijk bij elkaar horen door voorstelling en tekst.

prentenserie, onzevaderprenten
Een groep prenten die onafscheidelijk bij elkaar horen door de onderschriften: de versregels van het Onze Vader zijn elk geïllustreerd met een bijpassende bijbelprent.

prent, zegenprent
Prent met tekst, decoratie en foto of plaatje. Kan voorgedrukt en ingekleurd zijn. Zie: apostolische zegen en huiszegen.

prent, zondagschoolprent
Prentje dat werd uitgereikt als beloning voor goed gedrag.

prent, vormselprent
Gedenkprent die door tekst, datum en voorstelling herinnert aan het vormsel.

prent, tiengebodenprent
Prent met de voorstelling van de wetstafels met de tekst van de tien geboden, al dan niet voorzien van de figuur van Mozes, God etc.

prent, volksprent
Prent bedoeld voor een groot publiek, goedkoop en in grote hoeveelheden gemaakt, en waarin een makkelijk te begrijpen inhoud belangrijker was dan esthetische waarde.

prent, rouwdicht
Een gedicht waarin wordt gerouwd om een overledene. Synoniem: lijkdicht, grafdicht of treurdicht.

prent, prikprent
Prent met het karakter van ajourwerk, teweeggebracht door het prikken met een naald of een mal met naalden.

prent, ornamentprent
Prent van een of meer decoratieve versieringen. Hij dient als voorbeeld voor ornamenten die door schilder- of beeldhouwkunst wordt aangebracht op gebouwen, voorwerpen etc. De ornamenten kenmerken zich door stilering, symmetrie en herhaling van het motief. Ook voorbeeldprent genoemd.

prent, onzevaderprent
Prent met de tekst van het 'Onze Vader'.

prent, lofdicht
Van ornamentale of figuratieve versieringen voorzien geschreven of gedrukt lofdicht.

prent, lithografie
Steendruk. Prent die door middel van een steen en de daarop aangebrachte voorstelling wordt gedrukt.

prent, kerstplaat
Prent met de voorstelling van de geboorte van Jezus.

prent, knipprent
Prent, waarvan de voorstelling uit papier is geknipt en op contrasterende ondergrond is vastgemaakt.

prent, lidmaatschapsprent
Lidmaatschapsbewijs dat de kenmerken van een prent heeft.

prent, linoleumsnede
Afdruk van een met drukinkt ingerold stuk linoleum waarin de delen die wit moeten blijven met een guts zijn weggestoken.

prent, huwelijksprent
Prent met tekst en datum ter herinnering aan een huwelijk.

prent, huiszegen
Gebeds- of bezweringsformule op papier, opgehangen of verstopt in het huis waarover heil werd afgesmeekt of bescherming tegen boze machten. Middeleeuws gebruik dat tot in de twintigste eeuw nog een vast gegeven was in huizen van katholieken. Een huiszegen werd meestal aangeschaft in een bedevaartsplaats.

prent, heiligenprent
Prent met een afbeelding van een martelaar of een heilige, met informatief onderschrift met betrekking tot de naam en het leven van de heilige.

prent, houtsnede
Afdruk van een met drukinkt ingerolde zijde van een blok langshout waarin een voorstelling is gestoken met een guts. De delen die wit moeten blijven zijn weggestoken. De middeleeuwse houtsneden werden wel met de hand ingekleurd.

prent, geloofsbelijdenisprent
Prent met de geloofsbelijdenistekst.

prent, gravure
Afdruk (diepdruk) van een metalen plaat waarin met een burijn een voorstelling is gestoken. Door middel van ingepoetste inkt in de verdiepte lijnen verschijnt de voorstelling onder druk op het papier.

prent, gelegenheidsprent
Een door een grafisch kunstenaar versierde prent of drukwerk ter gelegenheid van een gedenkwaardige gebeurtenis.

prent, gedenkprent
Algemene benaming voor een prent waarvan voorstelling en tekst verwijzen naar een gedenkwaardige aangelegenheid, zoals bijvoorbeeld met tekst, datum en voorstelling met betrekking tot het vormsel, de eerste H. Communie, de huwelijkssluiting, een priesterwijding of het vertrek van een religieus of religieuze naar een missiegebied etc. De prent kan de naam van de gebeurtenis krijgen, zoals vormselprent, missieprent etc.

prent, gedachtenisprent
Algemene benaming voor een prent waarvan voorstelling en tekst betrekking hebben op een overleden persoon.

prent, gebedsprent
Prent met daaraan toegevoegd een gebedstekst.

prent, ets
Prent in een diepdruktechniek. Het ontwerp wordt gemaakt met een zuurbestendige stof die de metalen drukplaat beschermt. De plaat wordt blootgesteld aan zuur, dat in de plaat inbijt, zodat de delen van de metalen plaat die aan het zuur blootstaan, worden geëtst. De inkt wordt in deze verdiepte lijnen gewreven, waarna het vel papier op de plaat wordt gedrukt.

prent, doodsprent
Prent met (psalm)teksten en portret van een overleden pastoor of predikant ter herinnering aan diens overlijden.

prent, devotieprentje
Algemene benaming voor een miniatuur op perkament of een kleine prent op perkament of papier met een afbeelding van Christus, Maria, een heilige of een devotie(beeld). Vanaf de dertiende eeuw in grote oplagen onder het volk verspreid. Ze werden in gebeden- en kerkboeken gestoken of hingen aan de wanden van huizen om de devotionele aandacht te richten en ter bescherming van de leefomgeving. Ze werden ook voor andere doeleinden gebruikt, waarbij de achterkant werd beschreven; zo ontstond het bidprentje, of later het lidmaatschapsbewijs. Het devotieprentje met de afbeelding van een heilige wordt ook wel sanctje of santje genoemd (sanctus=heilig).

prent, communieprent
Prent met voorstelling en tekst ter gelegenheid van de eerste communie.

prent, devotieprent
Algemene benaming voor een prent op perkament of papier met een afbeelding van Christus, Maria, een heilige, een martelaar of een devotie(beeld).

prent, bijbelprent
Prent met een bijbelse voorstelling, veelal voorzien van een korte tekst.

prent, borduurkarton
Karton met religieuze voorstelling, met voorgestanste gaatjes waardoor een aanvullende tekst kon worden geborduurd.

prent, biechtspiegel
Prent met geïllustreerde lijst van veel voorkomende zonden (opgesteld aan de hand van de Tien Geboden, de dekaloog, en de Vijf Geboden van de Kerk), ten dienste van het gewetensonderzoek van de biechtelingen. De lijst werd later opgenomen in de gebedenboeken.

prent, bidprentje
Oorspronkelijk een devotieprentje met op de achterzijde een met de hand geschreven naam van een overledene en een (oproep tot) gebed ter nagedachtenis. Gedrukte exemplaren vanaf ca. 1730. In de 19e eeuw kwam een bredere vespreiding op gang waarbij het gebed werd uitgebreid met persoonlijke gegevens van de gestorvene. Ook doodsprentje genoemd. In de 20e eeuw algemeen gebruikt in katholieke kring. Sinds de laatste decennia van de 20e eeuw in plaats van de religieuze voorstelling een foto van de overledene. In de tweede helft ook een meditatieve natuurfoto. Populair als verzamelobject sinds ca. 1885.

prent, beloningsplaatje
Een gedrukt prentje dat als beloning voor goed gedrag of de juiste kennis op de (zondags)school werd uitgedeeld.

prent, bidprent
Prentje met afbeelding en tekst ter nagedachtenis aan een overledene.

prent, applicatieprent
Voorstelling op perkament of papier met oplegwerk van uitgeknipte stukjes stof.

prent, belijdenisprent
Prent met afbeelding en tekst ter herinnering aan de dag dat men tot nieuw lidmaat van een protestantse kerk werd bevestigd.

prent
Afdruk van een gegraveerde, gesneden of geëtste metalen plaat, een stuk langshout, linoleum etc.

prent, apostolische zegen
Zegenformule voor een gelovige, afkomstig van de paus. Het papier is voorzien van een foto van de paus en ingekleurde versieringen.

prelatenmantel
Wijde lange cape die werd gedragen door een prelaat, de geestelijke met een eigen rechtsgebied: kardinaal (in het rood), (aarts)bisschop (in het paars), abt, prior. De mantel bedekte vrijwel alleen de rug, had een rechthoekige kraag en werd bij de hals gesloten met twee linten. Bij de prelatenmantel werd de prelatenhoed gedragen.

prelatenhoed
Zwarte bolronde, wolfluwelen hoed met brede platte rand en een koord rondom de bol die eindigt in een aantal kwasten overeenkomstig de rang van de drager. Zij werd gedragen door geestelijken met een eigen kerkelijk rechtsgebied: kardinaal, (aarts)bisschop, abt, prior. Het koord was voor een kardinaal rood, voor een bisschop groen. Een priester droeg een zwarte uitvoering. Werd gedragen bij de prelatenmantel en de wintermantel.

preekstoel
Monumentaal nagelvast kerkmeubel voor de prediking, in essentie bestaande uit een kuip die via een trap te betreden is, het klankbord boven de preekstoel tot spreiding en weerkaatsing van het stemgeluid van de spreker en een ruggenschot (dorsaal) tussen kuip en klankbord. Er zijn ook verplaatsbare preekstoelen. De term kansel wordt ook gebruikt, meestal in protestantse kringen.

predikantenzetel
Zetel voor de predikant.

predella
Basis, of voetstuk, van een altaarstuk, versierd met geschilderde of gebeeldhouwde voorstellingen, die betrekking hebben op wat op het altaarstuk te zien is.

praalgraf
Rijkelijk versierd grafmonument.

psalter
Gebruik de term: psalterium

psalmbord
Zie onder: aankondigingsbord

purificatorium
Gebruik de term: ablutiekelk of ablutievat. Zie ook: kelkdoekje

pyxis
1. Gewijd, met deksel gesloten vaatwerk zonder stam, waarvan de binnenzijde is verguld. Het dient voor het bewaren van het H. Sacrament ('het Lichaam van Christus', de geconsacreerde hostie). De doosvorm ontwikkelde zich tot een met deksel gesloten kelk (ciborie). Het is niet ongebruikelijk voor antieke voorwerpen de term te gebruiken uit de tijd van ontstaan. Zo wordt de oude pyxis voor gewijde hosties nog steeds zo genoemd. Ook nieuwe uitvoeringen in de oude vorm krijgt nog deze naam. Zie ook: ciborie, lunuladoos, eucharistische duif, ziekenbusje, ziekendoosje, vasculum