Stichting Kerkelijk Kunstbezit in Nederland - Objecten ABC

Categorie: Religie en filosofie > Religieuze objecten
Datum & Land: 07/10/2007, NL
Woorden: 1326

rationale
De term rationale verwijst naar het in de bijbel genoemde efod van de priester (vgl. Ex. 28, 4, 30). In de middeleeuwen is het uit twee vierkante stukken rijk met edelstenen versierde stof samengesteld die over borst en schouder afhangen. Daarom ook superhumerale genoemd. Het rationale of de agraaf is een gesp die door de paus gebruikt wordt en ook door kardinalen en bisschoppen bij bijzondere gebeurtenissen en dient om de sluiting van de koorkap te versieren.

ratel
Houten instrumentje, dat door ronddraaiing om een as een ratelend geluid maakt. Het wordt gehanteerd na het Eer aan God in den hoge (Gloria) op Witte Donderdag tot aan het Eer aan God in den hoge (Gloria) in de paaswake in plaats van het bellen en het luiden van de klokken.

retabel
Geschilderde of gebeeldhouwde achterwand boven de altaartafel

repositorium
Gebruik de term: expositietroon

relikwie
Gebruik de term: reliek

reliekomslag
Papieren omslag waarin reliek wordt bewaard. Meestal voorzien van de naam van de heilige.

reliekomhulsel
Windsel, meestal van stof, om het reliek. Op dit omhulsel werd op papier de naam van de heilige geschreven.

reliekhouder, reliekzakje
Gebruik de term: reliekenbursa

reliekhouder, theca
Zie: theca

reliekhouder, reliekmonstrans
Rijk uitgevoerde reliekhouder, waarin de reliek getoond kan worden. Wordt ook ostensorium genoemd.

reliekhouder, reliekschrijn
Reliekhouder in de vorm van een kist, met plat deksel of met zadeldak, veelal versierd, van een eenvoudige beschildering tot een rijke architecturale vormgeving in edelmetalen.

reliekhouder, reliekkruis
Reliekhouder in de vorm van een kruis.

reliekhouder, reliekmedaillon
Versierd medaillon waarin een reliek wordt bewaard.

reliekhouder, reliekenbursa
Beurs van stof of leer, waarin een of meer relieken worden bewaard.

reliekhouder, reliekenpaneel
Paneel waarin - waarop reliekhouders (theca's) zijn aangebracht. Bij een afsluiting door deurtjes, gebruik de term: reliekenkast.

reliekhouder, reliekei
Een in montuur gevatte eierschaal, dat dient als reliekhouder.

reliekhouder, reliekbuste
Reliekhouder in de vorm van een buste. Een reliek van de uitgebeelde persoon bevindt zich in de reliekbuste, vaak zichtbaar achter glas in de uitgespaarde ruimte.

reliekhouder, kusreliekhouder
Houder voor een theca (zie aldaar) met een handvat aan de achterzijde. Vastgehouden door de priester en gekust door de gelovigen. Werd tevens gebruikt om reliek te tonen. Ook osculatorium genoemd.

reliekhouder
Houder voor een of meer relieken. Een reliekhouder kan allerlei vormen hebben: een eenvoudig tasje of doosje, een schrijn, een ei, een kruis, de vorm van het lichaamsdeel waarvan het reliek oorspronkelijk deel uitmaakte (een zogeheten sprekende reliekhouder), een reliekbuste, een reliekmonstrans of een reliekmedaillon.

reliekenkist
Kist, waarin verschillende relieken en-of reliekhouders met relieken worden bewaard. Een dergelijke doos kan zich in een altaar bevinden. Zie ook: reliekdoos

reliekenkalender
Kast met een indeling in dagen, weken en maanden, waarin voor iedere dag van het jaar een theca met reliek van een heilige is aangebracht.

reliekenkast
Kast, waarin verschillende relieken en-of reliekhouders met relieken zijn uitgestald.

reliekengraf
Ruimte (sepulchrum) voor één of meer relieken in de altaarsteen, afgedekt met een stenen plaatje (sigillum). Oorspronkelijk werd het reliekengraf in het altaarblad zelf uitgehouwen. Zie ook: altaarsteen

reliekdoos
Doos ter bewaring van een of meer relieken. Een dergelijke doos kan zich in een altaar bevinden. Zie ook: reliekenkist

reliekbrief
Echtheidscertificaat, behorende bij een reliek, met tekst over herkomst en echtheid van de reliek ondertekend door een hooggeplaatste geestelijke.

reliekbeeld
Beeld met holle ruimte waarin een reliek zit van de heilige die is voorgesteld.

reliek
Vererenswaardig overblijfsel van het lichaam van een martelaar of heilige of van zaken die van doen hebben met Christus (het kruis), Maria (haar kleding).

reliëf, spreukreliëf
Een stichtende spreuk, veelal gebaseerd op de bijbel of een citaat daaruit, uitgevoerd in reliëf.

reliëf, votiefreliëf
Een reliëf dat door zijn schenkers is gesticht met het oog op een speciale devotie en waarop veelal deze schenkers ook zijn afgebeeld.

reliëf
Gebeeldhouwde voorstelling die zich verheft uit een vlakke achtergrond.

register, kerkhofregister
Handgeschreven lijst met kerkhofgegevens, zoals: namen van overledenen, graflocaties, betalingen enz..

register, vormselregister
Boekwerk waarin met de hand de namen van de vormelingen, de vormheer en de data van het vormsel staan geregistreerd.

register, huwelijksregister
Handgeschreven lijst van in de kerk gesloten huwelijken met namen van de echtelieden, mogelijk ook getuigen, en data.

register, grafregister
Handgeschreven lijst met gegevens over de graven in de kerk, zoals onder meer de namen van overledenen, de graflocaties, betalingen enz.

register, dodenregister
Met de hand geschreven register van overleden parochianen of gemeenteleden.

register, doopregister
Hangeschreven register waarin de namen worden genoteerd met de datum waarop iemand het sacrament van het doopsel heeft ontvangen samen met de namen van de priester die de doop bediende, de peter en meter en soms de ouders. Tevens kan daarin de datum vermeld worden van het vormsel, de trouwdatum of het ontvangen van een hogere wijding.

register, broederschapsregister
Lijst met de namen van leden van een broederschap.

register, communieregister
Register waarin werd aangetekend welke gelovige zijn biecht en jaarlijkse verplichte paascommunie had gedaan.

register
Al dan niet voorgedrukt boekwerk, of een document, waarin aantekeningen worden bijgeschreven over personen of zaken.

rits
Kralensnoer met schuifbare kralen, dat in kloosters werd gebruikt om het aantal gebeden en verstervingen te tellen.

rouwdoek
Doek met een geschilderde, geborduurde of gehandwerkte tekst, al dan niet mede voorzien van en voorstelling en-of versiering, die herinnert aan een overledene.

rouwbord
Een in een lijst gevatte, houten paneel met wapenschild en sterfdatum van een overledene, die (tot aan het einde van de achttiende eeuw) bij een begrafenis voor de kist werd uitgedragen en in de nabijheid van het graf in de kerk zijn plaats kreeg. Synoniem: wapenbord.

rouwbekleding
Bekleding van altaaronderdelen of ander (kerkelijk) meubilair of (kerkelijke) architectuuronderdelen architectuuronderdelen bij gelegenheid van begrafenis of rouwdienst en op 2 november. Na Vaticanum II nog maar heel weinig in gebruik.

roosvenster
Cirkelvormig venster, veelal in de westgevel van een kerk, voorzien van glas-in-loodramen in de vorm van bloembladen rond een centraal, cirkelvormig motief.

rochet
Wit linnen of katoenen tot de knieën reikend koorhemd met nauwe mouwen en brede, versierde (kanten) randen, dat over de toog wordt gedragen. Behoort tot het koorgewaad van de hogere geestelijken (kardinaal, (aarts)bisschop, kanunnik en andere hoogwaardigheidsbekleders. Wordt gedragen wanneer de drager de liturgische plechtigheid slechts bijwoont in het koor en niet celebreert.

rozenkransdop
Kleine houder voor een rozenkrans.

rozenkrans
Bidsnoer. Het behoort tot de sacramentaliën, zaken die door de kerk worden gewijd tot genademiddelen. Het rozenkransgebed bestaat uit vijftien maal tien weesgegroeten, totaal honderdvijftig, evenveel als het aantal psalmen. Het weesgegroet is het gebed ter ere van de heilige maagd Maria waarvan het eerste gedeelte bestaat uit de begroetingen van Maria in het evangelie van Lucas en waaraan een smeekgebed is toegevoegd. Volgens overgeleverd gebruik bidt men dagelijks een derde gedeelte van de rozenkrans, het rozenhoedje, aan de hand van de kralen, de rozenkrans genaamd. Deze vijftig weesgegroeten worden verdeeld in vijf maal tien weesgegroeten, waarna de doxologie wordt gebeden zoals aan het eind van de psalmen. Met het bidden van elk tiental (tientje genaamd) van de rozenkrans is de overweging van vijf heilsgeheimen verbonden. Na elke tien kralen volgt een grotere kraal, waarbij het gebed des Heren wordt gebeden. Aan de krans zit een staart van twee grote en drie kleine kralen, die verwijzen naar de relatie van de Drie-eenheid met Maria. Aan het uiteinde van de staart hangt een kruis waarmee de biddende persoon aan het begin van het gebed zichzelf bekruist waarna de geloofsbelijdenis wordt gebeden. Zie ook: habijtrozenkrans

rozenhoedje
Gebruik de term: rozenkrans

rouwvaan
Vlag van zwarte stof, uitgestoken ten teken van rouw.

rouwstrik
Strik van rouwfloers (dunne doorschijnende zwarte stof) die wordt gedragen als teken van rouw, of is gehecht aan een vlag.

rouwsjerp
Sjerp van zwarte stof, gedragen ten teken van rouw.

rouwschild
Klein houten bord met tekst, wapens e.d. ter nagedachtenis aan overledene(n), dat voor een rouwstoet werd uitgedragen en later in de kerk opgehangen werd in de nabijheid van het graf.

rouwloodje
Penninkje met cijfer. Werd rondgebracht aan de leden van het begrafenisgilde, wanneer moest worden vergaderd. Tijdens de vergadering werd het rouwloodje ingeleverd, als bewijs van aanwezigheid.

rouwgordijn
Zwarte doek, vaak van crèpe, ter bedekking van voorwerpen of muren in het koor tijdens een rouwdienst.

ruggenschot
Houten wandbetimmering tussen de kuip en het klankbord van de preekstoel. Ook het achterdeel van herenbanken en koorbanken.

sarcofaag
Stenen doodskist, vaak versierd met beeldhouwwerk en meestal bijgezet in een kerk, gewelf of tombe.

santje
Gebruik de term: heiligenprentje

sandalia
Gebruik de term: pontificaalschoenen

sanctusklok
Gebruik de term: altaarbel

sacristiebel
De luidklok die bij de sacristiedeur hangt. Tegenwoordig wordt hij geluid bij de binnenkomst van de priester en wanneer deze de altaarruimte verlaat resp. bij aanvang en afsluiting van de eucharistieviering. Ook wordt deze bel in een aantal kerken geluid bij de opheffing van het brood en de wijn (elevatio) tijdens de consecratie, tenzij men de later in gebruik genomen altaarschel gebruikt. Zie ook: altaarschel

sacristieklok
Gebruik de term: sacristiebel

sacrarium
Gebruik de term: piscine

sacramentsvaantje
Gebruik de term: sacramentsvaandel

sacramentsnis
Afsluitbare nis in de noordelijke muur van het koor, bewaarplaats voor de H. Eucharistie. ('het Lichaam van Christus', de geconsacreerde hostie). Te vinden in de koormuur van middeleeuwse kerken; het deurtje is veelal verdwenen. Zie ook: muurtabernakel

sacramentshuis
Bewaarplaats voor de H. Eucharistie ('het Lichaam van Christus', de geconsacreerde hostie). Vrijstaand architecturaal bouwsel van hout, steen of metaal aan de evangeliezijde (noordkant) van het koor in de nabijheid van het hoofdaltaar. Laatmiddeleeuws.

schoudervelum
Lange rechthoekige liturgische schouderdoek van witte, versierde stof, gedragen door de priester bij het dragen van de monstrans in een processie. De handen zijn gestoken in zakken, halverwege de binnenzijde van het schoudervelum, zodat de monstrans niet met de blote handen wordt vastgehouden. De subdiaken droeg een schoudervelum in de liturgische kleur van de dag om de pateen vast te houden. Wordt uit eerbied gebruikt om een directe aanraking van het Allerheiligste te vermijden.

schoudermantel
Overkledingstuk zonder mouwen en van verschillende lengten tot de taille, die bij de hals sluiten en ruim over de schouders vallen. Zie ook: mozetta en pelerine

schotel
Gebruik de term: lavaboschotel. Zie ook: lavabokan

schoolplaat
Gedrukte kleurenprent in flink formaat die tijdens de les op scholen, zondagsscholen of voor cathechisanten voor de groep hing. De voorstellingen hebben betrekking op de vaderlandse, bijbelse en kerkelijke geschiedenis, gebruiken en allerlei andere onderwerpen, zoals bijvoorbeeld de natuur. Boekjes met begeleidende onderwijsteksten verzorgden de uitleg bij de platen.

schildering, tekstschildering
Schildering van een tekst op de kerkmuur, het orgel, de preekstoel, een zuil etc., niet zelden omgeven door ornamenteel of figuratief schilderwerk. Vaak is er een verband tussen de inhoud van de tekst en de plaats in de kerk.

schildering, plafondschildering
Schildering op een plafond.

schildering, muurschildering
Schildering die een groot deel van een muur bedekt. Ook wandschildering genoemd (jongere benaming).

schildering, miniatuur
Schildering naar vorm. 1. Kleine geschilderde voorstelling in handschrift. Ook verluchting genoemd. 2. Zeer klein schilderij, vooral een portret, veel voorkomend in Engeland en Amerika vanaf de Renaissance tot in de 19e eeuw.

schildering, kolomschildering
Schildering op een kolom.

schildering, gewelfschildering
Schildering op het veld tussen de ribben die koepels of gewelven ondersteunen.

schildering, brokaatschildering
Middeleeuwse schildering die een imitatie vormt van brokaat, de kostbare zware zijden stof met een schering van goud- en zilverdraden en ingeweven met ornamenten of figuren. De schildering werd aangebracht op een reliëfondergrond die de structuur van het weefsel verbeeldde. De brokaatschildering werd op zuilen of muren achter beelden aangebracht en was zo een goedkope imitatie van een kostbare eredoek.

schildering, aquarel
Schildering gemaakt met in water gesuspendeerd pigment dat met een penseel is aangebracht op een gewoonlijk papieren drager.

schildering, achterglasschildering
Techniek waarbij verf laag voor laag in omgekeerde volgorde, dat wil zeggen eerst de details en daarna de achtergrond, op een stuk glas wordt aangebracht. De voorstelling is aan de keerzijde zichtbaar.

schildering
Beeldend werk waarin de voorstelling hoofdzakelijk is gevormd door aangebracht pigment, in de vorm van kleurmassa's, op een over het algemeen tweedimensionaal vlak.

schilderij, zeegezicht
Schilderij, schildering of paneel met geschilderd zeegezicht, veelal met schepen op de golven.

schilderij, schoorsteenstuk
Paneel, schilderij of decoratieve constructie van nagelvaste aard boven een schoorsteenmantel.

schilderij, votiefschilderij
Schilderij waarvan de voorstelling en (indien aanwezig) het opschrift duidelijk maken dat het geschonken is ter ere van een heilige van wie een gunst is verkregen of van wie een gunst wordt verwacht.

schilderij, portret
Geschilderde afbeelding van een persoon, waarbij de gelaatstrekken als hoofdzaak beschouwd worden.

schilderij, riviergezicht
Schilderij, schildering of paneel dat een rivier tot hoofdonderwerp heeft.

schilderij, memorietafel
Schilderij (op paneel of doek) waarop een tekst is aangebracht ter herinnering, ter stichting.

schilderij, altaarstuk
Geschilderde religieuze voorstellling in het altaarretabel.

schilderij, interieurstuk
Schilderij waarop een interieur is afgebeeld.

schilderij, landschap
Schilderij waarop een landschap is afgebeeld.

schilderij
Geschilderde voorstelling, met name op panelen of opgespannen doek. Term niet gebruiken voor schilderingen op gebouwdelen en voor schilderingen in boeken. Gebruik hiervoor resp. schildering (of meer specifieke termen) en verluchting.

schepel
Gebruik de term: herdersstaf

schenkkan
Gebruik de term: lavabokan. Zie ook: lavaboschotel

schellenrad
Draaibaar rad, waaraan verschillende, harmonisch gestemde belletjes zijn gemonteerd. Werd gebruikt bij wijze van altaarschel.

scheepsmodel
Het scheepsmodel in de kerk kan een ex voto zijn, bijvoorbeeld van een schippersgilde. Het wordt dan ook wel votiefschip genoemd. Het was echter ook wel een sierstuk bij het altaar van het schippersgilde, of diende als herinnering aan een zeeslag (Sint Bavo, Haarlem). Het schip herinnert ondermeer aan het zinnebeeldige 'schip der kerk`, het door God bestuurde schip van Petrus en de ark waardoor Noach en de zijnen werden gered. Voorkeursterm: votiefschip.

schedel
Het benige geraamte van het hoofd. De schedel is in kerken en kloosters te vinden, als bezienswaardigheid, zij het met een hoge symboolwaarde. Ook is hij veelvuldig uitgebeeld in gips, steen, edelmetaal, of op prenten. Het is het teken van Christus' overwinning op de dood of een der vanitassymbolen die verwijzen naar de vergankelijkheid.

schaar, ceremoniële schaar
Ceremoniële schaar, mogelijk verguld en voorzien van medaillons met religieuze voorstellingen. Werd in vrouwenkloosters gebruikt bij de inkleding en diende om een lok van het haar af te knippen.

schaal
Open, vaak ondiepe houder, soms met een deksel. Gemaakt van aardewerk, glas, metaal, hout en dergelijke en gebruikt voor verschillende doeleinden.

scepter
Sierlijk bewerkte, kostbare staf als symbool van vorstelijk gezag. Behoort meestal bij het Mariabeeld, waarbij het in een der handen is gestoken.

scapulier, doopscapulier
Scapulier voor de dopeling, meestal met een afbeelding van Onze-Lieve-Vrouw van Eeuwigdurende Bijstand.

scapulier
Het kloosterlijke scapulier dat over het habijt wordt-werd gedragen (zie scapulier onder kloosterkleding), werd in verkleinde vorm - twee vierkante lapjes, verbonden door schouderlinten - door leken onder de gewone kleren over borst en rug gedragen. Men droeg dit ten teken van verbondenheid met een orde of congregatie. In het begin van de twintigste eeuw werd het vervangen door een medaille, waarop attributen van de betrokken orde staan afgebeeld. Zie ook: scapuliermedaille

serpent
Blaasinstrument in de vorm van een slang dat vanaf het begin van de zeventiende eeuw tot in de negentiende eeuw in sommige kerken in Vlaanderen werd gebruikt bij de begeleiding van de gregoriaanse zang.