UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Bestrating
Wat is de moderne mens toch verwend. De fietser, die in België of het voormalige oostblok op de kasseien terecht komt, mag dan ongelukkig zijn met het wegdak, iedere vorm van bestrating was vroeger een vrijwel ongekende luxe. De Romeinen waren met hun bestrating van natuurstenen platen hun tijd...

Beton
Een van de belangrijkste uitvindingen van de Romeinse bouwmeesters is het beton. Zowel de aquaducten als het Pantheon bestaan er voor een groot deel uit. Mooi vond men het toen nog niet, de betonnen kern van de muren werd bekleed met rijkere materialen, zoals marmer. Ook het middeleeuwse kistwerk be...

Betonnen luchtpan in de vorm van een klokpan
Zoals het goeie ouwe vertrouwde pannendak - van gebakken dakpannen - af en toe een luchtpan nodig had, zo kan ook het moderne betonpannendak niet helemaal zonder. Daarom is ook voor betonpannen een type ontwikkeld dat de onderliggende ruimte wat ventilatie biedt. Meestal wordt daarvoor een simpele o...

Betonpan
Gebakken dakbedekking heeft eeuwenlang het stadsbeeld beheerst. Wie nu in een nieuwbouwwijk rondloopt, ziet wat anders. Huizen met platte daken of dakschilden met dakpannen die alleen maar op de aloude gebakken golfpannen lijken. Van dichtbij valt op dat de kleur 'niet klopt' en dat ze ook wel erg d...

Betontegel
En tegel die niet gebakken is maar in beton gegoten is een betontegel. Daarvan bestaan diverse soorten en maten, waarbij vooral de dikte afhangt van het bedoelde gebruik. Voor de stoep, die alleen door voetgangers gebruikt dient te worden, is een minder dikke tegel nodig dan voor een fietspad. De on...

Betonweg
Het beeld van de moderne architectuur wordt voor een groot deel bepaald door de mogelijkheden die het (gewapende) beton schiep. Het spreekt voor zich dat met dit materiaal ook in de wegenbouw geëxperimenteerd werd. Immers, de krachten die het verkeer op het wegdek uitoefent kunnen door dit mate...

Beukenhout
De fagus sylvatica is beter bekend als de beukenboom. Het hout ervan heeft iedereen wel eens in handen gehad bij het ophangen van de was. Het harde, zware hout is geschikt voor de houten delen van gereedschap. Ook in wasknijpers is het te vinden, tenzij deze van plastic zijn. Het hout is goed herken...

Bijbel
De bijbel is het boek dat in de christelijke geloofsrichtingen een zeer belangrijke rol speelt, vergelijkbaar met de koran bij de moslims. Het bestaat uit het Oude Testament, dat geheel stoelt op de joodse geschriften, en het Nieuwe Testament, waarin de vier evangeliën de hoofdrol spelen. In de...

Bijbeuk
Wat de zijbeuk van een boerderij is, dat spreekt voor zich. In het achterhuis ligt in de middenbeuk de deel, waarop bijvoorbeeld gedorst kan worden en in de zijbeuken staan de koeien en andere nuttige dieren dan toe te kijken. Soms is er maar één zijbeuk, de ander is weggelaten. Boeren...

Biljoen
De afschuining van een rechte hoek van een stuk hout of natuursteen wordt biljoen genoemd, al zijn er voor verschillende toepassingen van een dergelijke afschuining ook andere termen gangbaar. Het biljoen is een heel eenvoudig profiel: gewoon een overhoekse afgeschuining. Het wordt om allerlei reden...

Binnenwelfvlak
Wanneer een boog - theoretisch - geen dikte heeft, dan is de binnenzijde dus een gebogen lijn, de binnenwelflijn. Vergelijken we een rondboog met een tongewelf, dan zou je kunnen zeggen dat dat laatste een hele dikke boog is. De binnenzijde is dan dus geen lijn meer, maar een gebogen vlak: het binne...

Bitumineuze shingle
Bitumineuze dakbedekking wordt algemeen niet als de allerfraaiste gezien. Maar in vergelijking met andere dakbedekkingen is deze wel goedkoop. Op een dak dat nogal in het oog loopt wordt als compromis vaak gekozen voor shingles. Je zou kunnen zeggen dat een grote lap 'asfaltpapier' in stukjes geknip...

Blaasbalg
van tracering Het valt niet mee om voor al die soms heel grillige vormen van laatgotische traceringen namen te verzinnen. Wie een blaasbalg met veel kracht bedient, veroorzaakt een bolle vorm, die aan de einden spits toeloopt: daar zit de tuit en aan de andere kant de s...

Blad
van scharnier Met een scharnier worden twee elementen draaibaar met elkaar verbonden, zo draait bijvoorbeeld een draairaam in het raamkozijn. Het meest voorkomende scharnier heeft twee platte plaatjes, de bladen (ook wel 'bledden' genoemd). Deze worden meestal vastgeschroefd aan d...

Bladveer
De twee belangrijkste soorten veren zijn drukveren en trekveren (afgezien van heel andere soorten veren, zoals vogelveren en veerponten). Bij een trekveer trek je aan de uiteinden en bij de drukveer duw je op die plaatsen. Het duidelijkste voorbeeld van een drukveer vind je bij wagens, waar de last ...

Bladwerkkapiteel
Een bladwerkkapiteel is een kapiteel met bladwerk, met al dan niet gestileerde bladeren van planten dus. Het is een verzamelbegrip, waaronder misschien wel de meeste kapitelen te vatten zijn. De onversierde tektonische kapitelen vallen er niet onder, evenmin als de iconische kapitelen, die een heel ...

Bliksemafleider
Heel wat gebouwen zijn in het verleden afgebrand na een blikseminslag. Bliksem is een vorm van vuur dat ontstaat door de elektrische ontlading tussen twee wolken of tussen een wolk en de aarde. Toen men dit begon te begrijpen werd al snel bedacht dat deze elektriciteit 'geholpen' kan worden door als...

Blindnis
Een nis is vaak blind, maar niet altijd. Veel gevels worden verlevendigd door spitsboognissen, waarin de vensters geplaatst zijn. Wanneer een gevel blindnissen heeft, is deze wijze van versieren tevens steenbesparend. Hoewel er dan feitelijk sprake is van een spaarveld, wordt deze term meestal gebru...

Blindtracering
Een tracering die een blind vlak verlevendigt zonder ergens opengewerkt te zijn, is een blindtracering. De sierelementen zijn hetzelfde als bij een ziende tracering. De eenvoudigste vorm bestaat uit de bekende elementen als driepassen en tootbogen. In middeleeuwse meubels worden dit soort blindtrace...

Bloemfontein
Om gebouwen op te sieren heeft de mens altijd al plantaardige motieven gebruikt, liefst met bloemen. De natuurstenen hogel is een vrij eenvoudig voorbeeld, de kruisbloem is al veel rijker. Metaal, zoals smeedijzer, vergroot de mogelijkheden. De metalen vorstkam eindigt vaak bij de nokeinden in een r...

Blokbouw
Blokbouw is een vorm van houtbouw die veel in de Alpenlanden te vinden is. Dat is niet zo verwonderlijk, want je hebt er erg veel hout voor nodig. In de Alpen staan heel veel bomen, dus ver hoef je niet te zoeken wanneer je een huis of schuur wil bouwen. Eigenlijk is het principe vrij simpel: je leg...

Blokkeel
Een huis bestaat vooral uit steen en hout, beide elementen moeten hecht verbonden zijn. De kap moet gekoppeld zijn aan de muren. De houten muurplaat op de stenen borstwering biedt de mogelijkheid om het spant hieraan te verankeren. Het ogenschijnlijk onbetekenende stukje hout, dat deze belangrijke f...

Bloktandlijst
Van de vele motieven die in de loop der eeuwen bedacht zijn om lijsten te versieren is de rij blokjes het simpelste. De Romeinen combineerden de bloktandlijst dan ook met vele andere lijsten en ornamenten om zo tot hele rijke friezen te komen. Na die tijd is de bloktandlijst nooit meer weggeweest ui...

Bloktrap
De bloktrap kun je zien als een tussenvorm tussen de ladder en de laddertrap. Bij een ladder zijn de sporten als zelfstandige latten op de lange bomen gespijkerd of er ingelaten. Een laddertrap heeft geen sporten, maar treden: deze planken zijn horizontaal in de bomen geschoven. De bloktrap heeft ma...

Blokverband
als siermetselwerk Wanneer je bakstenen zo metselt dat heel veel voegen niet alleen horizontaal, maar ook vertikaal op elkaar aansluiten, krijg je geen degelijk metselwerk, maar siermetselwerk zonder veel draagkracht. Het blokverband is zo'n sierverband: stenen worden zo geplaats...

Boeiboord
Van de houten dakgoot is, van onder af, alleen de opstaande plank aan de buitenzijde te zien. Dit is de buitenboeiboord, want een oude term voor 'plank' is 'boord'. De plank aan de zijde van de dakvoet is ook een boeiboord, deze heeft de voor de hand liggende naam binnenboeiboord. Deze laatste staat...

Boekscharnier
Van de verschillende soorten doordraaiende scharnieren, die het mogelijk maken om een deur zowel naar binnen als naar buiten te laten draaien, is het boekscharnier een van de minst bekende. Het ziet er merkwaardig uit. Terwijl het bommerscharnier, een andere oplossing, nog wat op een gewoon scharnie...

Boerderij
De mens heeft in een ver verleden leren bouwen om beschutting te zoeken. Het oudste gebouw dat we een 'huis' zouden kunnen noemen, was vermoedelijk tevens al een boerderij. De mens en zijn nuttige dieren sliepen onder één dak. De boerderij zou je niet alleen als de oudste vorm van het ...

Bol
Een bol is meetkundig lichaam waarvan alle punten van de buitenkant even ver van het middelpunt verwijderd zijn. Van alle kanten zie je een cirkel. We noemen zowel het hele voorwerp met zo'n vorm een bol als alleen het oppervlak ervan. Een bol kan massief zijn of alleen een dunne huid hebben, zoals ...

Bol gebogen tentdak
Een tentdak waarvan de dakschilden bol gebogen zijn is een bol gebogen tentdak. Dit dak lijkt in de verte wat op een koepel, en dat is niet zo gek. Een tentdak staat meestal op een vierkant grondplan, de koepel op een rond. In beide gevallen kan het silhouet de vorm van een spits- dan wel een rondbo...

Bol profiel
Een profiel is meestal opgebouwd uit een heleboel vormen. Hol en bol zijn de belangrijkste vormen. Wanneer een bolle vorm gevolgd wordt door een holle, dan vormen ze samen een ojief. Wanneer deze twee gescheiden worden door een bandje, dan gaat het om een gebroken ojief. Is de bolling kwart-rond, ge...

Bolwerk
De opvolger van het bastion is het bolwerk. In beide gevallen gaat het om een uit de stadsmuur of -wal stekend verdedigingswerk, dat voor een groot deel uit aarde bestaaat. Dit zware en flexibele pakket moet de klap van een inslaand projectiel opvangen. In beide gevallen wordt bovenop geschut opgest...

Bombarde
Een zwaardere vuurmond dan de haakbus was de bombarde, ook wel "pothond" genoemd. Daarmee konden stenen kogels worden afgevuurd. Vanwege de terugslag bij het afgaan van het schot werd de constructie, door middel van een aantal in de grond gedreven palen, stevig verankerd. Het bereik was ongeveer 50 ...

Bommerscharnier
Een deur of raam kan meestal alleen naar binnen of alleen naar buiten opendraaien. Dat komt niet alleen omdat het bij het sluiten in de sponning valt, ook het scharnier is niet berekend op 'doordraaien'. Toch is het soms heel handig dat er ook doordraaiende scharnieren bestaan. Bij een tochtdeur bij...

Bonte knaagkever
Bij houtaantasting door insecten is de bonte knaagkever een van de meest beruchte gasten. De kever (ook 'grote houtwormkever' genoemd) wordt vooral aangetroffen in eikenhout, maar hij lust ook iepen- en kastanjehout. Bij de inspectie van kapconstructies en balklagen zijn de uitvliegopeningen het tek...

Boog
- wapen Pijl en boog zijn lang als wapen in gebruik geweest. Men onderscheidt de handbogen (10,11 en 12) van de kruisboog (13). De grote handboog had een lengte die overeenkwam met die van de schutter zelf. Het spannen vereiste nogal wat kracht zodat alleen ervaren en r...

Boogcrête
Een crête is hetzelfde als een vorstkam: een versiering op de nok, net als een kam bestaande uit omhoog stekende elementen. Nu zijn de tanden van een kam wat saai voor deze toepassing, dus zien we daarboven sierlijker vormen, zoals omgekeerde boogjes en dergelijke. In de hoog- en late gotiek k...

Boogcrête met bladwerktoten en drielobboogjes
Een boogcrête is een verfijnde gotische versiering aan de binnenkant van een boog, meestal als blindtracering uitgevoerd. Een stapje verder gaat de variant waarbij de bogen van de crête zelf ook weer van toten zijn voorzien, dus een drielobboogje vormen. Om het verschil tussen de 'hoofdt...

Boogsteen
Een gemetselde boog is opgebouwd uit stenen, die dan ook boogstenen heten. Is de hele boog uit baksteen of natuursteen opgetrokken, dan kunnen alle stenen gelijk zijn. Vaak zijn ze niet allemaal hetzelfde. Vooral de sluitsteen kan afwijkend, meestal rijker, uitgevoerd zijn. Een natuurstenen sluitste...

Boogveld
Wanneer een boog niet open is, maar gevuld met metselwerk (een veld), dan heet dat veld het boogveld. Boven vensters en ingangen die overspannen door een boog, is dat veld vaak sierlijk uitgevoerd, bijvoorbeeld met een metselmozaïek. Een timpaan is ook een rijk gesierd boogveld, maar die term w...

Boogveld met tegels
In de renaissance komt het gebruik in zwang om het boogveld boven de vensters te sieren met een metselmozaïek. Daarom zien we dit in de neorenaissance opnieuw aan tal van gevels verschijnen, maar niet zelden in vereenvoudigde vorm. Soms heeft het de vorm van een plaat met ingestampte motieven. ...

Boom van Jesse
De 'boom van Jesse' (ook Jozua of Isaï genoemd) is in de middeleeuwen een geliefde afbeelding. Jesse, stamvader van Jezus Christus, is de vader van koning David. Volgens het Oude Testament kreeg Jesse een droom, waarin hij zijn nageslacht zag, met daaruit de Verlosser, Jezus Christus. Deze stam...

Boomstam
De boomstam is voor de houthandel het belangrijkste deel van de boom. Het is het rechte deel van de boom, zonder de wortels en de takken. De boomwortels voeden de boom, houden hem overeind en bij bepaalde boomsoorten leveren ze ook hout: het wortelhout dat erg vast is, maar warrig. Zijtakken geven k...

Bordes
Om de ingang van een huis meer cachet te geven, om meer afstand te nemen van het gewone volk op straat en om de bezoeker te laten opzien tegen de bewoner is het bordes een prima hulpmiddel. En ook heel praktisch wanneer het huis een bel-etage heeft met de hoofdvertrekken 'op niveau'. Eronder, in het...

Borst
bij houtverbinding Bij houtverbindingen, vooral bij pen-en-gatverbindingen, worden twee stukken hout met elkaar verbonden zo, dat ze allebei verzwakt worden. In de ene balk wordt het pengat uitgehakt. Om de andere van een pen te voorzien, wordt deze versmald, totdat er ...

Borstwering
van zolder Als je in een kap staat, dan zie je meestal aan de zijkanten een laag muurtje. Dat is de borstwering. Het is het bovenste deel van de gevel (of zijmuur) en hierop ligt de muurplaat, die de sporen draagt. Wat lager is bij ieder spant een korte balk ingemetseld, het blokk...

Borstwering van weergang
De borstwering van de weergang van een kasteel of stadsmuur is hoger dan de borstwering van bijvoorbeeld een balkon. Deze laatste hoeft alleen maar te voorkomen dat iemand naar beneden valt en reikt dan ook hoogstens tot borsthoogte. De borstwering van een weermuur is zo hoog dat je er veilig achter...

Bossage
Het lijkt merkwaardig: nadat de steenhouwers in de loop der eeuwen geleerd hebben om prachtig gladde blokken natuursteen te maken, gaan ze er ruwe voorkanten aan hakken. De 'bossage': het woord verwijst naar het rustieke, romantische effect dat ermee bereikt moest worden. Het ziet er ook wel stoer u...

Boucharderen
Om een ruw blok natuursteen van vlakke zijden te voorzien kan de beitel gebruikt worden. Vaak echter wordt eerst met de bouchardhamer zolang plat op de steen geslagen, dat deze min of meer vlak is. Deze hamer heeft een ijzeren kop met spitse punten, die de steensplinters alle kanten op laat vliegen....

Bout
Een bout is meestal een staaf ijzer met schroefdraad. Een schroefbout, tenminste, en die bedoelen we tegenwoordig meestal wanneer we het (niet bij de slager) over een bout hebben. Een klinknagel is een vorm van een bout die geen schroefdraad heeft. Om even bij de 'gewone' bout te blijven, die heeft ...

Bouwspoor
Een detective ziet sporen, daar waar een ander niet opmerkt dat er iets niet is zoals het hoort. Wie goed naar oude gebouwen kijkt, ziet ook tal van 'verdachte' sporen. Deze bouwsporen verraden vroegere ingrepen, ze vertellen wat over de bouwhistorie van het pand. Een bouwhistoricus is een detective...

Boven- en onderdeur
Bij het stereotiepe beeld van de boerderij hoort de boven- en onderdeur. Dit type deur kwam daar vroeger veel voor omdat het er heel praktisch was. Wanneer je de bovendeur wijd openzette voor lucht en licht, kon toch geen hond of kip het huis uit of in. Maar ook in de stad was deze deur handig om te...

Boven- en onderzonneblinde
Zoals een boven- en onderdeur bestaat uit twee delen die apart geopend kunnen worden, zo bestaat een heel enkele keer ook een zonneblinde uit een aparte bedienbaar boven- en onderdeel. Het lijkt een logische keuze, maar niet voor niets is er vrijwel geen voorbeeld te vinden. Beide delen moeten namel...

Bovendeurstuk
Het bovendeurstuk is een interieuronderdeel, dat aan de binnenzijde boven een ingang geplaatst is in een interieur dat meestal dan verder ook rijk voorzien is van stucwerk en schilderstukken. In de 18e eeuw is het in de mode, net als het schoorsteenstuk en de plafondschildering. Niet zelden is het b...

Bovendorpel
Van een kozijn is de bovenste balk, die rust op de stijlen, de bovendorpel. Dit geldt zowel voor het raam- als het deurkozijn. In het laatste geval zit de bovendorpel niet direct boven de deur, daar zit het kalf wanneer de ingang een bovenlicht heeft. Hoewel deze in Nederland, meer dan in zuidelijke...

Bovendorpelband
Wanneer er drie dorpelbanden zijn, heet de bovenste de bovendorpelband omdat deze aansluit op de hoogte van de bovendorpel. Bij de renaissance-voorbeelden, vooral die van in het Maasland, loopt deze dorpel vaak door als één natuurstenen band. Bij houten kruiskozijnen is deze lijn al mi...

Bovenkruier
De geschiedenis van de windmolen wordt bepaald door één probleem en de doorvoor gezochte oplossingen: de wieken moeten de wind van voren krijgen, maar die komt niet steeds van dezelfde kant. Op enkele plaatsen, ver van Nederland, bestaat dat probleem niet. Op sommige bergpassen komt de...

Bovenlichtlantaarn
Het aanbrengen van een lantaarn in een bovenlicht is zo voor de hand liggend, dat je je afvraagt waarom niet ieder bovenlicht er een heeft. Immers: wie voor de deur staat heeft licht (en kan goed bekeken worden door een judasluikje) en wie binnen door de gang loopt tast ook niet in het duister rond....

Bovenraam-omlijsting
In de pleisterarchitectuur van de 19e eeuw worden vensters meestal van geprofileerde omlijstingen voorzien. Maar niet alle architectuur uit die periode is zo uitbundig. Vaak hebben de vensters toeters noch bellen, of heel bescheiden, zoals de wenkbrauwboog, die alleen boven het bovenraam een beetje ...

Bovenvak
van venster Een tweelichtvenster heeft twee vakken, vroeger 'lichten' geheten. De oudste kruisvensters bestonden uit een tweelicht met een deelzuiltje, met boven ieder benedenvak een eenvoudig bovenvak. Die indeling bleef zo bij de latere kruisvensters: vier vakken, ges...

Bres
Bij een belegering is het de kunst om binnen te komen. Het paard van Troje is een methode, het schip van het Spanjaardsgat ook. Maar het verzinnen van zo'n list, lukt maar zelden. Het forceren van de stadspoort met een stormram lukt vaak niet. Dan blijft over het over de muur heen proberen te komen ...

Breukstaaf
In romaanse kerkportalen zijn veel rijke versieringen te vinden, waaronder kraalprofielen als archivolten rond het timpaan. Deze rondstaven zien er solide uit. De bouwmeesters hielden er wel van om de toeschouwer te verwarren. Door de 'worst' in stukjes te zagen en deze steeds iets te laten versprin...

Bricornasteen
De 'brique ornata', samengetrokken tot 'bricorna', is een baksteen die niet zo buitenlands is als de naam doet vermoeden. Het gaat om een vinding, die past in de snelle ontwikkelingen in de baksteenindustrie in het begin van de 20e eeuw. Hierbij wordt een strak soort strengperssteen, de verblendstee...

Briefpaneel
Op het eerste gezicht is niet duidelijk wat de briefpanelen van gotische meubels nu met de post te maken hebben. Pas op het tweede gezicht kun je, met wat goede wil, in de in houten panelen gesneden patronen iets herkennen dat lijkt op een blad perkament. Zo'n blad werd gevouwen en opgerold. Als jet...

Brievenbus in de deur
We zijn het niet anders gewend: in of naast de deur heeft ieder huis een brievenbus. Toch is dat verschijnsel niet van alle tijden. De post werd vroeger bezorgd door de (post)bode en die belde (of klopte) aan. Dat moest wel, want de ontvanger betaalde de portokosten. Onvoorstelbaar in deze tijden, n...

Brug
Het is overdreven om te stellen dat er bruggen zijn zolang er wegen zijn. Maar veel scheelt het niet: de voorde als doorwaadbare plaats in een beek of rivier was heel vaak een forse hindernis. Bij de totstandkoming van het Romeinse wegennet werden dan ook al veel bruggen gebouwd. De betere Romeinse ...

Brugse travee
De term 'Brugse travee' is een beetje misleidend. Deze omwille van het levendige effect voor gotische woonhuizen geliefde toepassing van spaarnissen komt echt niet alleen in Brugge voor. Overal in de Lage Landen zijn dergelijke gevels bij de rijkere huizen te vinden, ook in de IJsselsteden. Dat is n...

Buigtang
De naam 'buigtang' slaat op de mogelijkheid om met één of twee tangen een voorwerp zo vast te pakken, dat je het in een gewenste vorm kunt buigen. Je kunt die tang natuurlijk ook gebruiken om iets vast te pakken om een andere reden. Daarbij is subtiliteit soms gewenst. De buigtang met ...

Buitenwelflijnlaag
Een heel dunne boog boven een gewone heeft constructief geen enkele zin. De buitenwelflijnlaag is dan ook een sierelement. Het is veel te vinden in de baksteengevels van renaissancehuizen. Eind 17e eeuw sterft het uit, maar toch kennen we het goed. Dat komt omdat het één van de element...

Buitenwelfvlak
Een gewelf bestaat uit een constructie, vaak gemetseld van bak- of natuursteen, die een binnen- en een buitenkant heeft. De binnenkant zie je wanneer je staat in de ruimte die door het gewelf overspannen wordt. Het vlak dat je dan ziet is het binnenwelfvlak. Het buitenwelfvlak is - heel voor de hand...

Bunker
Het lijkt wel een massief blok beton, maar er zit toch een ruimte in. De bunker is bedoeld als veilige schuilplaats op een heel onveilige plek, daar waar in tijden van oorlog de hardste klappen verwacht worden. Het gaat bij een bunker niet om een schuilkelder, maar om een veilige opstelplaats voor g...

Burchtgracht
Wat de stadsbuitengracht is voor een stad is de burchtgracht voor een kasteel: een gemakkelijk hulpmiddel om de vesting te beschermen. Gemakkelijk, tenzij het kasteel zo hoog ligt dat het helemaal niet mogelijk is om de gracht vol water te laten lopen. Er blijft dan alleen een droge gracht over, en ...

Burchtpoort
Zoals de stadspoort in de stadsmuur de toegang tot de stad vormt, zo is de burchtpoort (of kasteelpoort) de toegang tot het kasteel. In beide gevallen kan de ingang tussen twee torens gevat zijn of in een poorttoren liggen. Net als bij de stadspoort heeft de poort stevige deuren en is de verdediging...

Byzantijns kapiteel
Met het Byzantijnse kapiteel is wat merkwaardigs aan de hand. De kenmerken zijn moeilijk te omschrijven, want de steen- en beeldhouwers staan nog zo dicht bij de Romeinse traditie, dat de invloed daarvan overheersend is. Sterker nog, ze staan letterlijk tussen de Romeinse resten en veel Byzantijnse ...

Cancellus
Meestal komen we de cancellus in het meervoud tegen: cancelli. Daarmee wordt bijna altijd het stenen 'hekje' bedoeld, dat in vroeg-christelijke en romaanse kerken in Italië de geestelijken in het priesterkoor (of de voorloper ervan: het bema) afscheidde van de gelovigen in het schip. Toen in de...

Cannelure
(met) Cannelures geven zuilen en pilasters een rijk aanzien, vooral doordat het licht bij een zuil altijd ergens over de ronding strijkt. Om nog meer variatie aan te brengen in dit beeld werd soms het onderste deel van de cannelure tot een derde van de hoogte gevuld met stafwerk....

Carillon
De trots van de stad was en is vaak het carillon. Het hangt meestal in de toren van de belangrijkste kerk, maar soms staat het opgesteld op het stadhuis. Het klokkenspel dat op vaste tijden bespeeld wordt door de beiaardier of ieder uur (of kwartier) volautomatisch de stilte verbreekt met een melodi...

Cartouche
met hiërogliefen De cartouche is in de kunst vooral bekend als sierlijke omlijsting van een opschrift dat goed op moet vallen. Hij heeft vaak de vorm van een ellips, maar een rechthoek is ook toegestaan. Dat was lang geleden wel anders: de cartouche is van Egyptisc...

Cement-rustiek
In het laatste kwart van de 19e en het eerste van de 20e eeuw is een hang naar romantiek één van de vele stromingen die in zwang zijn. Hierbij past onder meer de chaletstijl met 'rustieke' quasi-Zwitserse villa's. Nog 'natuurlijker' (tussen grote aanhalingstekens) is het gebruik van ce...

Centraalbouw
We zijn in het noordwesten van Europa zo gewend aan kerken in de vorm van een latijns kruis (met één langere arm), dat we in zuid- en oost-Europa af en toe vreemd opkijken van geheel andere plattegronden. In de Byzantijnse wereld is centraalbouw heel gebruikelijk, met meestal een hoge ...

Chalet
We kennen het chalet onmiddellijk wanneer we in Zwitserland op vakantie zijn. Typisch de oeroude houtbouw van de Alpen. Dat klopt een beetje. Maar waarom herkennen we het chalet in de Alpen meteen? Omdat we het al kennen. Bij de verheerlijking van onbedorven sfeer, die sinds de verlichting de primiti...

Chaletstijl
In de 19e eeuw worden vele neo-stijlen tegelijk toegepast. Een rode draad in al dit eclecticisme is het imiteren van oudere architectuur en het nogal vrij omgaan met de daaraan ontleende elementen. Opmerkelijke nieuwkomer tussen de herhalingen van dat wat hier vroeger ook al eens is vertoond, is de ...

Château de l'industrie
Een van de merkwaardigste voorbeelden van de botsing van twee tegengestelde ontwikkelingen is het 'château de l'industrie'. Wat moeten we ons voorstellen bij een 'industriekasteel'? Eind 19e eeuw was de rationalistische industrialisatie in sommige streken zo overheersend geworden dat het lands...

Châteaurette
'Châteaurette' is een minder complimenteuze term voor een splinternieuwe, bovenmodale villa, die er uit probeert te zien als een achttiende-eeuws Frans château. De term is ontstaan naar analogie van het evenmin vleiend bedoelde woord 'boerderette'. Wanneer je een châteaurette vana...

Chronogram
Geheid een succes bij puzzelwandelingen is het chronogram. De hele groep staat hevig discussiërend voor een gevelsteen en probeert het bouwjaar uit de al dan niet hoogdravende tekst te halen. Maar op deze stichtingssteen staat de datering niet gewoon vermeld, maar is verstopt in een codering. D...

Ciborium
Op iets wat je heel belangrijk vindt, kun je op verschillende manieren de aandacht vestigen. Om te beginnen plaats je het op een verhoging. Het helpt ook wanneer je er niet alleen iets onder schuift, maar ook iets erboven doet. Dat kan met een baldakijn van fraaie stoffen. Een vorst zetelt graag ond...

Cirkel
Alle punten van de omtrek zijn evenver van het middelpunt verwijderd bij een cirkel, misschien wel de meest voorkomende meetkundige figuur. In de natuur zien we overal cirkels, maar zelden volmaakt, bijvoorbeeld als de omtrek van een boomstam. Wanneer de mens die gaat imiteren, bijvoorbeeld als de s...

Clair-obscur
Eén van de manieren om de aandacht ergens op te vestigen is het onderwerp in de spotlights zetten. Het is fel verlicht en de rest blijft in de schaduw. In het Italiaans heet dit contrast 'chiaroscuro'. 'Clair-obscur' is Frans voor 'licht & donker', en dat is meteen ook bij ons de naam voor de...

Claustra
In de vroeg-christelijke bouwkunst vormen de vensters een hoofdstuk apart. Hoe krijg je licht binnen wanneer je tegelijk de wind, regen en vogels buiten wil houden? Vooral in Italië bood albast een oplossing aan wie het zich kon permitteren. Deze kostbare, lichtdoorlatende natuursteensoort werd...

Colonnet
Een zuil heet in het frans 'colonne', de verkleinvorm, zuiltje, is 'colonnette'. Toch beschouwen we een deelzuiltje, bijvoorbeeld, niet als een colonnet. In het Nederlands reserveren we de term meestal (maar niet strikt) voor dunne zuiltjes die maar een beperkte dragende functie hebben en duidelijk ...

Combinatietang
De combinatietang denkt iedereen te kennen. Er zijn weinig stukken gereedschap waarbij je zoveel verschillende antwoorden krijgt als je om een beschrijving vraagt. Het juiste antwoord luidt: de combinatietang kan buigen en knippen. De platte bek kan iets stevig vastpakken. Meer naar het scharnier to...

Console
De term 'console' wordt gebruikt voor heel verschillende elementen, die allemaal als overeenkomst hebben dat ze iets ondersteunen en zelf min of meer fraai vormgegeven zijn. Een kort sleutelstuk dat ondersteund wordt door een kraagsteen is een console op een console. Dat schiet niet op. Bij een sleu...

Cosmatenwerk
Onder cosmatenwerk wordt meestal verstaan: intarsia in steen, zoals dat vooral vanuit Rome in de romaanse kunst in marmer toegepast werd. Helemaal zuiver is deze omschrijving niet. Eigenlijk verwijst de term naar het werk van de leden van de Cosmaten-familie. Deze werden zo bekend omdat ze met zeer ...

Crypte
Al denken we bij een crypte aan een grotendeels ondergronds gelegen ruimte, er zijn ook voorbeelden, die gewoon op het maaiveld gebouwd zijn. Wanneer het koor boven de crypte fors verhoogd ligt, is graven niet nodig. Slechts weinig cryptes bestaan uit één ongedeelde ruimte, meestal zij...

Cultuur-toerisme
Meer dan tien miljoen buitenlandse toeristen bezoeken Nederland per jaar. Ze zoeken niet allemaal hetzelfde. Er zijn Duitsers, die onze grens overwippen om de Maaslandse cultuur in Limburg op te snuiven. Er zijn Italianen, die de Wallen bezoeken om het beschermde stadsgezicht van Amsterdam te bewond...

Dachgalerie
Het woord 'Dachgalerie' is de Duitse term voor een sierelement, dat een beetje doet denken aan een borstwering met kantelen. Het is (soms) te vinden bovenaan de gevel, onderaan het dakschild. Verdedigbaar wordt het gebouw er niet door: wie door de boogjes kijkt ziet de dakpannen. Er loopt dus geen w...

Dagkant
De zijkant van een muuropening is de dagkant. Hierin is meestal een kozijn geplaatst, hetzij deur- of raamkozijn. Al eeuwen is de dagkant van de vensteropening bijna steeds loodrecht op het gevelvlak geplaatst. In de Middeleeuwen had het gat in de muur een afzettende dagkant, deze verwijdde zich naa...

Dakbedekking in de middeleeuwen
Vele steden zijn in de middeleeuwen geteisterd door branden. De angst voor een stadsbrand heeft tot vele voorschriften geleid. Het open vuur van de stookplaats moest 's avonds gedoofd worden en de hete as in de haardpot geschoven, op vele plaatsen hingen brandladders en brandstegen liepen naar de wa...

Dakbeschot
De beschrijvingen van het leven van de minderbedeelden laten af en toe zien wat een onbeschoten kap betekende voor de vele kinderen die nog aan het begin van de 20e eeuw op de zolder van eenvoudige kameren als slaapplaats deelden. De wind gierde bij storm over de bedden en 's winters lag de stuifsne...

Dakhelling
Als een kind een huis tekent, heeft dat meestal een schuin hellend dak, ook al woont de jonge kunstenaar zelf in een flat. Kennelijk ziet het kind een dak als een min of meer gelijkzijdige driehoek. Hoe algemeen is dat stereotype beeld? De werkelijkheid toont een grote verscheidenheid. In de loop de...