UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Dakisolatie aan de buitenzijde
Vanuit milieuoverwegingen is isolatie een groot goed. De gevolgen voor een waardevol pand zijn dat vaak minder. Er zal dus bij verbouwingen steeds gezocht moeten worden naar een aanvaardbaar compromis, een standaardoplossing is er niet. Dakisolatie wordt gewenst wanneer een zolder, die historisch ge...

Dakkapel met stenen wangen
Het staat fraai en het lijkt zo stevig: een dakvenster of dakkapel waarvan de wangen gemetseld zijn. Maar eigenlijk is het vragen om moeilijkheden. Deze 'zijmuurtjes' staan immers niet op de zoldervloer, ze rusten met hun hele gewicht op de kapconstructie. Twee verzwaarde sporen lopen van de muurpla...

Daklijst
Wanneer een gevel bovenaan is afgewerkt met een lijst van natuursteen, baksteen of hout heet deze een daklijst. Wanneer het bijbehorende dakschild gootloos is, loopt de daklijst in het oog. Dat is een reden om die dan geprofileerd uit te voeren, lieft met een waterhol erin. Is er wel een dakgoot, d...

Dakloggia
Een loggia is een bepaald soort ruimte die in open verbinding staat met de buitenlucht en komt in vele verschijningsvormen voor in de architectuur. De dakloggia kan omschreven worden als een overdekt dakterras, maar varieert van een prieel-achtige constructie tot een galerij onder een forse kap. In ...

Dakoverstek met glazen daktegels
Een fors dakoverstek heeft veel voordelen: het beschermt de onderliggende gevel tegen heel wat van boven komend onheil. Vooral de regen kan gemist worden als kiespijn. Maar het verlies aan daglicht in de hierdoor in de schaduw liggende vensters is wel een pijnpunt. Het wordt zo wel erg donker binnen...

Dakpan
De meest voorkomende dakbedekking is de dakpan. Deze meestal gebakken en in een bepaalde vorm geperste plakken klei hebben een hele ontwikkeling doorgemaakt. De Romeinse tegulae en imbrices kenden een platte onderpan en een bolle bovenpan. Hieruit ontwikkelde zich in de middeleeuwen de holle en de b...

Dakruiter
Als een ruiter te paard, zo zit een dakruiter op de nok van het dak. Een flink dak, want vooral bij kerken en openbare gebouwen is de dakruiter te vinden. Het gaat meestal om een kleine spits, die op een open lantaarn staat. Hierin hoort een klokje wanneer er geen klokkentoren is. De constructie 've...

Dakschild
Bijna ieder dak bestaat uit meerdere grote schuine vlakken, de dakschilden, alleen het lessenaardak heeft er maar één. Een zadeldak heeft er twee, een schilddak vier en een tentdak niet zelden acht. Gezien vanaf de voorgevel kan men ze benoemen als rechter-, linker en eventueel v&oacut...

Dakspaan
In de brandgevaarlijke middeleeuwse steden vormden de 'zachte daken' een probleem: rieten dak en stro waren bij een brand rampzalig. Daarom werd het 'harde dak' bevorderd: leien en daktegels konden de vonkenregen bij een beginnende stadsbrand een tijdje doorstaan. Er was echter ook een hard dakbedek...

Dakspoor
Dakpannen of daktegels hangen met hun neusje aan een panlat. Die is vanouds gespijkerd op de daksporen. De dakspoor wordt ook 'spoor' of 'dakspar' genoemd. De oudste kappen zijn sporenkappen, de sporen zijn twee aan twee gekoppeld door een hanenbalk, waardoor de vorm van de letter 'A' ontstaat. Late...

Dakuitbouw
Een dakkapel (of dakvenster) doorbreekt het dakschild. De bedoeling is het verkrijgen van licht en meer ruimte op de zolder. Hoe groter de dakkapel, hoe meer dat doel wordt bereikt. Maar het beeld van het pand wordt er sterk door bepaald. Past de dakkapel niet bij de architectuur van het pand dan ka...

Dakversiering
Het dak is het meest noodzakelijke onderdeel van een gebouw. Het nuttige kan met het aangename verenigd worden: het dak is door zijn hoge ligging ook een van de meest opvallende elementen en daarmee zeer geschikt voor versieringen. In de klassieke oudheid werden daken al getooid met akroterieën...

Dakvoet
Met de term 'dakvoet' wordt het onderste stukje van ieder dakschild van een dak bedoeld. Daarop sluit aan de onderzijde de dakgoot aan, tenminste wanneer het schild niet gootloos is. De onderzijde van de dakvoet is goed aan te geven, maar hoe hoog is deze voet? De term geeft dat niet aan, maar soms ...

De gotische kloostergang
De gotiek wordt gekenmerkt door het ritme van de traveeën. Ook in de kloostergang, die in die tijd altijd overwelfd is (of zou moeten zijn), bepalen de steunberen, die de druk van het gewelf opvangen, de indeling. Tussen deze zware elementen eist de spitsboog met zijn ranke tracering alle aanda...

De romaanse kloostergang
Voor velen zijn de romaanse kloostergangen de mooiste. Net als de gotische opvolgers zijn ze plekken van rust, maar de romaanse vormentaal is meestal minder uitbundig. Waar de gotiek zich verliest in steeds ingewikkeldere traceringen, toont het romaans ongedeelde rondbogen. In zijn eenvoudigste vorm...

De Utrechtse werfkelders
Niet helemaal, maar toch bijna uniek zijn de werfkelders van Utrecht. Ze geven de grachten hun aparte sfeer. Door deze onder de straat doorgetrokken huiskelders liggen de werven langs de gracht zoveel lager, dat de wandelaar zich in de kruin van de bomen waant. Die werven, daar draait het om: vroege...

De Utrechtse werven
Er schuilt een hele geschiedenis achter de Utrechtse werven. Ze zijn niet aangelegd om toeristen te werven, al werken ze wel zo. De werven zijn de handelskades van de middeleeuwse stad. Het bijzondere is het feit dat de straat erlangs zoveel hoger ligt, dat de handelswaren direct de werfkelder in ge...

De werfmuren
van Utrecht De beroemde werfkelders zijn eigenlijk stenen boogbruggen, één voor ieder grachtenpand. Er stroom geen water onderdoor, maar de kelder van het huis is op deze manier doorgetrokken, onder de straat door tot aan de werf. Zo kon handelswaar op die lage kade ...

Deelzuiltje
Een deelzuiltje is niet een zuiltje dat uit delen bestaat, maar een element dat een vensteropening in twee delen verdeelt. Het is een zuil, dus het heeft een basement, schacht en kapiteel. Daarop rusten de bogen van beide lichtopeningen. Het geheel is een tweelicht. Een veellicht kan een hele reeks ...

Dekbalk
Wie op een zolder zijn hoofd stoot, zal dat meestal doen tegen een dekbalk. Soms zitten die balken in onze ogen te laag, en wie niet gewend is om af en toe het hoofd te buigen, kan daardoor een flinke buil oplopen. Een juk van een kapspant is opgebouwd uit spantbenen, waarop de dekbalk ligt, verstev...

Destructivistische tracering
Een merkwaardige, typisch laat-gotische tracering is die, welke met een moeilijk woord 'destructivistisch' genoemd wordt. De architecten uit de 15e en 16e eeuw hielden er wel van om met onwaarschijnlijke vormen de toeschouwer te verwarren. De 'hangende sluitsteen' is daarvan een voorbeeld. Bij de be...

Deur
De deur is een van de belangrijkste onderdelen van een gebouw. De ingang wordt ermee afgesloten en daarmee wordt het interieur van de soms boze buitenwereld afgesloten. Het zal dan ook geen verbazing wekken dat in het verleden heel wat rituelen de deur betroffen. Bij het kerkportaal moet de duivel b...

Deurgreep
Een buitendeur, vooral een voordeur, draait meestal naar binnen open. Wie het pand verlaat, wil de deur achter zich dicht trekken. Wanneer de deur geen deurkruk heeft, is een ander soort houvast nodig. Lang geleden werd dat vaak opgelost door aan de deurklopper te trekken, zeker wanneer deze de vorm...

Deurklopper
Het is de bedoeling - behalve hier en daar op het platteland - dat iedere bezoeker zich aan de voordeur meldt. Hij klopt daar aan, al dan niet met behulp van een deurklopper. Deze is inmiddels bijna overal verdrongen door een bel. Dat begon in de 16e eeuw als een 'kleine klok' en hield die vorm eeuw...

Deurknop
Met een deurknop kun je een deur dichttrekken. Hij dient dan als deurtrekker. Voor dit doel hoeft hij niet draaibaar te zijn. Kun je de deurknop wel draaien, dan is hij een variant van de deurkruk, omdat hij dan een slot of klinkstel bedient. De niet-draaibare deurknop kan boven het slot zitten, aan...

Deurkruk
Vandaag de dag bedient de deurkruk meestal een slot. Door de kruk te draaien, wordt het dagslot ingetrokken en kan de deur geopend worden. Dat de deurkruk ook wel 'deurklink' genoemd wordt, komt door de voorgeschiedenis. Bij oudere, eenvoudige deuren vind je vaak nog een klinkstel, daarbij wordt de ...

Deurrooster
Om een deur tegen inbrekers te beveiligen, kun je er beter geen raampje in opnemen. Toch zijn er verschillende redenen om dat wel te doen. Is het oppervlak van het glas klein, dan volstaat een deurtralie. Bij een forse maat is een rooster nodig. Het toepassen van dergelijke ruiten in een voordeur kw...

Deurtralie
Het is een dilemma van alle tijden: met de voordeur wil je ongewenste gasten buitenhouden. De deur moet daarom zo stevig en gesloten mogelijk zijn. En toch wil je weten wie er voor de ingang staat, wanneer je de deurklopper of -bel hoort. Daar is een raampje voor nodig. Deze 'bres' in de verdediging...

Diamantkop
Geen bouwkundige term is zo misleidend als de 'diamantkop'. Wie voor een schappelijke prijs een huis met diamantkoppen koopt, zal de hypotheek echt niet kunnen betalen van de verwachte glinsterende juwelen. Om een ruwe diamant te laten flonkeren, moet deze geslepen worden in facetten, een patroon va...

Diefijzer
Een diefijzer is meestal een ijzeren staaf, aangebracht in een venster om dieven ter weren. Het ligt voor de hand dat ze vooral in kelderlichten gevonden worden, daar kom je het gemakkelijkst binnen. Maar toch zien we ze niet alleen daar. Diefijzers kunnen in bijzondere gevallen zelfs voorkomen in v...

Diep huis
Het huistype dat de nok loodrecht op de voorgevel heeft, heet het diepe huis. Meestal liggen de vloerbalken en staan de kapspanten dan evenwijdig aan de voorgevel. Dit is de kortste overspanning: de afstand tussen de zijmuren is kleiner dan die tussen de voor- en achtergevel. Eigenlijk zou de balkri...

Dijkhuis
Tot de mooiste Europese landschappen behoort het Nederlandse rivierenlandschap met zijn traag stromende rivieren, wijdse uiterwaarden en kronkelende dijken. De aanleg van de dijken stamt uit de middeleeuwen, maar daarna zijn ze vaak gewijzigd. Dijkdoorbraken lieten een litteken achter in de vorm van...

Dobbelsteen
De dobbelsteen behoort tot de oudste spellen die de mens speelde. Het ging al vroeg vaak meer om de knikkers dan het spel: onder het kruis werd het kleed van Christus al verdobbeld. Eeuwenlang hebben overheden vergeefs geprobeerd gokken en dobbelen uit te bannen. Dat is niet gelukt, al heeft gokvers...

Dodenlantaarn
Het kerkhof is de ruimte om de kerk, die tevens als begraafplaats diende. Het bezoeken van het graf van een geliefde is van alle tijden. Maar nog meer dan nu was het bezoeken van een kerkhof in het donker vroeger heel griezelig. Niet alleen waren de mensen bijgeloviger dan nu, er gebeurde op het ker...

Dolk
- middeleeuwen In de l5de eeuw waren er zwaarden en dolken van uiteenlopende grootte in gebruik. De allergrootste, die met twee handen dienden te worden gehanteerd, waren in gevechten van man tegen man niet voor de hand liggend. Men was aangewezen op zwaarden die desond...

Dood scharnier
Iets wat dood is kan zijn werk toch goed doen. Het dode scharnier doet het net zo goed als het levende, dat aan dezelfde deur vastzit. Minder raadselachtig: wanneer een deur zichzelf sluit door een veer in het scharnier, dan heet dat een levend scharnier. Vooral tochtdeuren zijn vaak voorzien van de...

Dook
Er zijn veel manieren om natuurstenen onderdelen van een gebouw aan elkaar te bevestigen. Vanzelfsprekend worden de meeste stenen op elkaar gemetseld. Maar voor kwestbare delen die beslist niet mogen verschuiven, zoals de trommels van een zuil, biedt de dook een uitkomst. De dook is een korte metale...

Dook
van duim van geheng Een duim moet stevig vastzitten. In het hout van een deur- of raamkozijn kan de duim gemakkelijk ingeslagen worden, wanneer deze uitgesmeed is in een scherpe punt. In metselwerk moet de duim liefst al tijdens de bouw aangebracht worden, nadien gaat dat wat moei...

Dookgat
Een dook verbindt twee natuursteenblokken. Daarvoor is in beide onderdelen een ruim passend gat gehakt. De dook wordt met lood vastgezet. Omdat het gloeiende lood naar beneden stroomt moet de dook eerst in het (dan ondersteboven liggende) bovenste blok vastgezet worden. In het onderste is vaak een l...

Doopbekken
De protestanten hechten meer aan het woord en de overtuiging dan aan het ritueel. De doop is dan ook veel eenvoudiger dan de rooms-katholieke variant ervan. In plaats van een doopvont volstaat een metalen bekken, meestal van koper. Dat wordt geplaatst op een voet van smeedijzer of hout. Soms hangt h...

Doopengel
Misschien wel de meest originele variant op de doopvont is de doopengel. Deze komt voor in de evangelische kerken in noordoost-Duitsland, vooral in de 18e eeuw. Van het interieur van deze kerken is het schip is vrij sober ingericht en boven het middenpad zweeft dan een houten engel. Je kunt er net n...

Doopvont
Het doopsel is het cruciale moment: dan hoor je erbij. In de tijd van de christenvervolgingen kon deze stap tot je doodvonnis leiden. De gebeurtenis kende dan ook een heel uitvoerig ritueel: de aspirant-gelovige ging helemaal kopje onder, zoals Christus in de Jordaan. Toen de kerk in de 4e eeuw bevr...

Doorbander
Het leek zo'n goed idee: wanneer je een heel dikke muur moet bouwen, dan kun je er in het midden wel een rommeltje van maken. Dat ziet toch niemand. Kistwerk bestaat dan ook uit twee zeer verzorgde buitenkanten, de schalen, waartussen allerlei puin gestort is, dat dan door mortel bij elkaar gehouden...

Doorniks doopvont
Doornikse hardsteen is hard en dat maakt het voor de steenhouwer niet gemakkelijk om decoratie aan te brengen. Er is veel fraai beeldhouwwerk in Doornikse steen tot stand gekomen, maar regelmatig is toch te zien wat het grote gevaar van deze steensoort is. De structuur kan sterk gelaagd zijn en een ...

Dorisch kapiteel
De oudste Griekse gebouwen, waarvan we vooral de tempels kennen, zijn uitgevoerd in de Dorische bouworde. De stoere vormen ervan werden ook nog gewaardeerd toen rankere orden opkwamen. De Romeinen gebruikten de Dorische in combinatie met ander orden en vanaf de renaissance werd dat vaak nagavolgd. H...

Dorpelband
De speklagen, die vooral in de late middeleeuwen in zwang waren, geven een nogal druk gevelbeeld. De renaissance kiest voor minder van deze sierbanden in de gevel en plaatst die vaak ter hoogte van de dorpels van de vensters. Daarom wordt dit sierelement 'dorpelband' genoemd. De 'onderdorpelband' en...

Dorpelband in pleisterwerk met schijnvoegen
Voor een dorpelband wordt meestal een afwijkende steensoort gebruikt, zoals natuur- of verblendsteen in een bakstenen gevel. Ook wordt wel over een gevel in schoon metselwerk een gepleisterde band getrokken, als imitatie van een laag natuursteen. Die streep is dus nep. Bij pleisterwerk met schijnvoe...

Dorpeldoorn
voor spanjoletvinger Om persiennes of luiken te sluiten wordt vaak een spanjolet gebruikt. In verband met de kwetsbaarheid van deze in weer en wind hangende elementen kiest men daarbij vaak voor de draaispanjolet. Daaraan kan niet veel kapot gaan: de draaibare stang haakt met een ...

Draadnagel
Nagels en spijkers zijn voor de meesten de overbekende ijzeren staafjes met kop en punt, die en masse glimmend uit de fabriek komen. Wil je iets vastspijkeren of tegen de muur nagelen, dan pak je de hamer en ... Ja wat pak je dan eigenlijk? Om precies te zijn: je pak een draadnagel. Géé...

Draaibrug
Een brug verbindt twee oevers. Dat is heel praktisch voor het landverkeer, maar voor de scheepvaart is het heel wat onhandiger. Er zijn dus vele oplossingen bedacht om dit 'conflict' op te lossen. Bij de ophaalbrug, de basculebrug, de hefbrug gaat het wegdek omhoog. Dat is een heel getil. De draaibr...

Draairaam
Een draairaam draait naar binnen of naar buiten open met behulp van hangwerk (scharnieren of geheng) dat aan de rechter of linkerkant bevestigd is. Een raam kan ook anders geopend worden. Een schuifvenster draait niet. Maar ook draaiende ramen voldoen niet allemaal aan de omschrijving en zijn dan ge...

Draaispanjolet
Een spanjolet waarvan die de stang niet omhoog en omlaag beweegt, maar horizontaal om zijn as draai, heet een draaispanjolet. Dit type is vooral te vinden aan dubbele luiken en zonneblinden, zoals persiennes en jaloezieën. Wanneer de luiken dicht zijn, is de spanjolet aan de binnenzijde te zien...

Draak
Kinderen kennen de draak nu als een monster uit sprookjes, voor de middeleeuwer was de draak een reële bedreiging. Hij zag het fabelwezen in gedachten op allerlei plaatsen opduiken. In zoveel verhalen kwam een draak voor dat daar toch wel iets van waar moest zijn. De Kerk versterkte de angst, d...

Drevel
Om een draadnagel lekker diep in het hout te drijven, kun je een hele dikke soortgenoot nemen en die op de kop van de draadnagel zetten. Vaak zie je al na de eerste klap met de hamer, of als je geluk hebt pas na de tweede, een groot ongewenst gat in het hout verschijnen. Dat komt doordat de scherpe ...

Drieblad
van tracering De driepas is een veel vookomend sierelement in de gotiek, hij bestaat uit drie elkaar doorsnijdende cirkels. Een pas wordt met de passer getekend en is dus rond, in dit geval met een open stukje waar de andere passen oversneden worden. Maar soms past de p...

Driehoekige latei
Een latei is meestal een rechte balk. Bij een keperlatei heeft de bovenkant een kepervorm (en lijkt een toegevoegde driehoek), terwijl de uiteinden, de korte zijden gewoon recht zijn. Het stuk steen is dus vijfhoekig. Een enkele keer is de latei echt driehoekig, er zijn dan geen rechtopgaande zijkan...

Driekante vorstpan
Een vorstpan kan simpelweg halfrond zijn. Toen door de machinale vervaardiging van dakpannen tal van strak en fraai uitgevoerde dakpannen in zwang kwamen, ontstond de behoefte aan fraaiere vorsten op de nok en de hoekkepers. De driekante vorstpan sloot deze kwetsbare aansluitingen van de dakschilden...

Drielichtvenster
'Licht' is het oude woord voor 'venster', dus een drielicht is een rijtje van drie gekoppelde vensters. Of vormen ze samen één venster in het geval dat ze samen in één kozijn gevat zijn? Het is een wat theoretische vraag, net als die naar de mate waarin drie losse venster...

Drielobbig
Een driepas bestaat uit drie in elkaar grijpende (delen) van cirkels. Samen passen ze samen binnen één grote cirkel. Wanneer dit sierlijke motief aan de onderzijde als het ware open is, dan heet het een drielob. Vaak vormt het dan de bovenkant van een boog. De scherpe punten tussen de ...

Drielobbige hoefijzerboog
Een hoefijzerboog zou je kunnen zien als een rondboog, waarvan de ronding een maatje te groot is. Hij past niet en het cirkelfragment wijst onderaan weer wat naar binnen, in plaats van recht naar onder. Daardoor lijkt de vorm op die van een hoefijzer. Op dezelfde manier bestaat een drielobbige hoefi...

Drielobboog
Een boog die twee toten vertoont, is een drielobboog. De drielob bestaat uit drie cirkelfragmenten, waarvan de twee buitenste min of meer recht op de dagkanten van de muuropening aansluiten. Is deze aansluiting schuin, dan is de tootboog als het ware te breed en dan spreken we van een drielobbige ho...

Driepas
Een 'pas' is een deel van een cirkel zoals je dat met je passer trekt. Een fraai motief is de driepas: drie elkaar overlappende 'passen', die steeds open zijn aan de kant waar ze elkaar raken. Daarbij ontstaat dan tussen de cirkelsegmenten een scherpe punt, die heet de 'toot'. Een driepas heeft drie...

Driesnuit
De driesnuit is een tracering, waarbij in een cirkel drie visblazen elkaar achterna lijken te zitten. Het motief is geliefd in de flamboyante gotiek. De tweesnuit en viersnuit zijn varianten hiervan. In alle gevallen ontstaat een 'bewegend beeld'. Tekst: Jean Penders (10-2006). Bronnen: zie l...

Druipplank
Om bij een rieten dak te voorkomen dat het regenwater en het nalekkende druipwater via de knijpdeel naar de gevel loopt, wordt vaak vertikaal onderaan de dakvoet een plank bevestigd, aan de binnenkant van het uitstekende pakket riet. Het ligt voor de hand dat de meeste timmerlui het niet konden late...

Druppel
in tracering Het is een eenvoudig siermotief, dat meestal te vinden is daar waar in een tracering niet voldoende ruimte overgebleven is voor een rijker element, zoals een visblaas. Wanneer je in zo'n visblaas de twee toten weglaat, hou je de simpele vorm van een druppel over. Zoal...

Duim
van geheng Wanneer je de duim opsteekt, is dat een goede zaak. Ook voor de deuren en ramen was de 'opgestoken' duim vroeger goed, zo niet onmisbaar: bijna alles draaide om een duim. In feite gaat het dan om de omhoog wijzende pin van de duim, daarop draait de scharnierv...

Duimsteen met opgelegde duim
Een duimsteen is een blok natuursteen, bedoeld om de duim van een geheng stevig vast te houden. Het ligt voor de hand om in de dagkant van die steen een gat te hakken, waarin de duim dan met zijn dook vastgezet wordt met behulp van lood. Zo zien we het dan ook vaak, maar deze oplossing heeft wel een...

Duivelskrassen
Wat een romantische term: 'duivelskrassen'! Bij de ingang van diverse oude kerken zijn reeksen evenwijdige gleuven te zien, die duidelijk veroorzaakt zijn door de machteloze klauwen van de duivel, die de kerk niet in kon. Helaas, er zijn meer fabeltjes dan feiten rond dit verschijnsel bekend. En wat...

Duivelsrooster
De middeleeuwers waren slim. Op het kerkhof (in die tijd nog de begraafplaats rond de kerk) kon je je 's nachts heel ongemakkelijk voelen. Een dodenlantaarn gaf wel wat licht in de duisternis, maar je wist maar nooit of de duivel niet opeens van achter een grafsteen te voorschijn zou komen. Hoe hou ...

Dwarsgeplaatst stijgend tongewelf
Het is zo'n verschrikkelijke slimme constructie dat je niet snapt dat deze niet overal nagevolgd is. De reeks dwarsgeplaatste tongewelven, hoog boven in de romaanse kerk van Tournus, waren een bijzondere uitvinding. Een probleem was dat het wel moeilijk was om ze te bouwen en navolgers zijn er niet ...

Dwarsgeplaatst tongewelf
In de ontwikkeling van het gewelf neemt het dwarsgeplaatste tongewelf een uitzonderlijke plaats in. Langwerpige ruimten werden vanouds door tongewelven overkluisd, waardoor de zijmuren zeer zwaar belast werden. De Romeinen kwamen al op het idee om twee tongewelven elkaar te laten kruisen: het graatg...

Dwarshuis
Het huistype met de nok evenwijdig aan de voorgevel is het dwarse huis. Een dwarshuis heeft een aantal voordelen boven een diep huis. De afwatering via de voor- en achtergevel geeft geen aanleiding tot problemen met de buurman. De balklaag en de kap staan haaks op de voorgevel. Dat is ook zo wanneer...

Echthaar-crucifix
Tegen het einde van de middeleeuwen werd het lijden van Christus en zijn dood aan het kruis steeds realistischer uitgebeeld. Dit nam in de beeldhouwkunst soms angstaanjagende vormen aan. Om het beeld van Christus aan het kruis, die je met half geloken ogen nog net lijkt aan te kijken, nog aangrijpen...

Eierlijst
Een zeer geliefd siermotief in de Griekse en de Romeinse architectuur is de eierlijst. Deze komt meestal voor in combinatie met andere lijsten, zoals de bloktandlijst en de parellijst. Zo ontstaan een gevarieerde friezen, die vooral in strijklicht zeer fraai beeld opleveren. Ook van Ionische kapitel...

Eikenhout-aantasting
Omdat eikenhout zo hard is, zou je denken dat het niet snel wordt aangetast door vocht en houtvretende insecten. Helaas, alle hout dat lang vochtig blijft, wordt aangetast. In de natuur werken dan alle krachten samen: vocht maakt het hout zacht, schimmels en zwammen tasten daarna de structuur aan. H...

Eindschild
Een dak heeft dakschilden. Alleen een lessenaardak heeft er maar één. Een zadeldak heeft er twee, die tussen topgevels staan. Heeft het gebouw een rechthoekige plattegrond, dan zijn deze schilden boven de lange gevels te vinden. Bij een diep huis zijn dat de zijgevels, bij een dwarshui...

Engel
In de christelijke kunst komen heel veel engelen voor, maar met al die afbeeldingen is er iets heel erg mis. Hoe mooi de plaatjes ook zijn, ze kloppen niet, want engelen zijn onzichtbaar. De engelen zijn niet allemaal gelijk. Het hoogst in rang zijn de serafijnen, dan komen de cherubijnen, vervolgen...

Engel als evangelistensymbool
De engel - ook wel als 'de mens' aangeduid - die bedoeld is als evangelistensymbool, verwijst naar de evangelist Matteus. De engel is hier één van de vier 'Levende Wezens' die de troon van God dragen. Als zodanig komt de engel voor bij afbeeldingen van de Majestas Domini en is dan (van...

Engelse sleutel
De Engelse sleutel is een verstelbare steeksleutel. Dankzij een schroefdraad kan de bek in de gewenste stand gedraaid worden. Pas op voor speling bij een oude Engelse sleutel. Wanneer de sleutel over de moer heenschiet, blijft er geen achtkante, maar een ronde moer over. Dan is een waterpomptang nod...

Enkelvoudige balklaag
Ten onrechte wordt soms gedacht dat de enkelvoudige balklaag een jonger verschijnsel is dan de samengestelde. Het klopt dat enkelvoudige balklagen vrijwel altijd uit grenen of vurenhout bestaan en dat aan het gebruik daarvan dat van eikenhout voorafging. Het sterke eikenhout kun je het best toepasse...

Entasis
Van een klassieke zuil wordt de schacht naar boven toe wat dunner, hij verjongt volgens een haast niet waarneembare kromming. Dat is de entasis. Helemaal onderaan wordt hij ook weer wat smaller, zodat het lijkt alsof het gewicht van het dak de cilinder wat ingedrukt heeft. Om de overgang van de scha...

Epistel-ambo
De epistel-ambo is pas vanaf de 9e eeuw gebruikelijk in het kerkinterieur; de ambo heeft dan al een hele ontwikkeling doorgemaakt. Omdat het evangelie belangrijker is dan het epistel, wordt het epistel links van het altaar gelezen. Liturgisch links, wel te verstaan, dus gezien vanuit het altaar. Dit...

Epitaaf
Het is een soort grafmonument, maar niet - zoals een grafsteen - òp het graf, maar opgehangen of vastgemetseld in de buurt ervan. Terwijl de grafsteen heel slijtvast moet zijn, kan het epitaaf zelfs een schildering bevatten. Het epitaaf is een vrome herdenking van de overledene, voorzien van ...

Eternit-golfplaat
Golfplaten zijn al lang een geliefd materiaal voor dakbedekking: sterk en geschikt voor grote overspanningen. Toen ook golfplaten van asbest gemaakt werden, toen als het nieuwe 'wondermateriaal' beschouwd, vonden deze meteen op grote schaal toepassing. De lengte kan ruim 3 meter zijn bij een breedte...

Eucharistie
De eucharistie, ook bekend als het 'Heilig Misoffer', is het belangrijkste ritueel van de Rooms-Katholieke godsdienst. De liturgie van de 'mis' bevat een vaste volgorde van handelingen, met als hoogtepunt de 'consecratie', de feitelijke eucharistie. Deze gaat terug op het Laatste Avondmaal. Voor nie...

Eucharistische duif
Voor zieken en stervenden kan een priester opeens een geconsacreerde hostie nodig hebben. De voorraad heet de Heilige Reserve. Aangezien die hostie volgens de leer van de katholieke kerk het lichaam van Jezus Christus vertegenwoordigt, moet deze veilig en met de meeste eerbied opgeborgen worden. Een...

Evangelie-ambo
De belangrijkste lezing in de kerk is die van het evangelie. Eerst mocht dit door een lector gelezen worden, later alleen nog door een diaken. Daarvoor diende de ambo, maar ook het toch iets minder belangrijke epistel werd vanaf die plaats gelezen. In de 9e eeuw werd het gebruikelijk om voor beide e...

Evangelistensymbolen
Het motief van de vier evangelistensymbolen gaat terug op de bijbel, en wel de teksten Jesaja 6: 1-4, Ezechiël 1: 5-28 en Openbaring 4: 6-8. In deze boeken worden de vier 'Levende Wezens' nauwkeurig omschreven. Daarin wordt verteld hoe de troon van God wordt gedragen door vier gevleugelde wezen...

Ezelsrugboog
Wie rijdt er vandaag de dag nou nog op een ezel? Enkele toeristen in verre landen, misschien. Maar in de late middeleeuwen wist iedereen uit ervaring dat het op een ezel heel wat minder prettig rijden is dan op een paard. De ezel heeft namelijk een hinderlijk uitstekende ruggegraat. De naam 'ezelsru...

Felsdak
Of zinken dakbedekking die bestaat uit platen bladzink, het dak waterdicht houdt, hangt af van de manier waarop de platen met elkaar verbonden zijn. Meestal worden de randen van twee naast elkaar liggende platen daartoe in elkaar gedraaid, waardoor een opstaande ribbel ontstaat. Dit is de felsnaad, ...

Fenêtre à terre
Het klinkt heel Frans en - inderdaad - in Frankrijk vind je ze veel: de vensters die tot de vloer doorlopen. Gemakshalve noemen ook wij ze dan ook maar 'fenêtre à terre'. Het ziet er wel mooi uit en geeft binnen een ruime uitkijk. Maar 'uitval' moet voorkomen worden: er is een hekje nod...

Figuratief maaswerk
Hoe fraai traceringen in de late gotiek ook uitgevoerd worden, slechts zelden zijn figuren in het maaswerk te vinden. Wel meetkundige figuren natuurlijk, zoals cirkels of sferische driehoeken, maar we bedoelen nu àndere figuren. Een van de bekendste voorbeelden is de touwtracering, waarbij ee...

Flankerende colonnet
Een zuil of pijler kan versierd zijn door enkele colonnetten, vaak vier stuks. Deze smalle zuiltjes of schalken kunnen een constuctieve betekenis hebben: in de vroege gotiek werd zo het verschil in belasting van de pijlers bij het alternerende stelsel vaak op deze manier opgevangen. Bij een doopvont...

Flauw hellend dak
In Noord-Europa zijn de daken meestal steiler dan in Zuid-Europa, zeker in de middeleeuwen. In die tijd was houtbouw overheersend in het noorden (zeker vóór de verstening van de steden). In gebieden waar ook de gewone huizen meestal in natuursteen gebouwd werden, vinden we ook nu nog h...

Florentijnse boog
De naam 'Florentijnse boog' wijst op een relatie met Florence. Inderdaad, dit merkwaardige type boog heeft in de renaissance van daaruit zijn weg gevonden naar vele gebouwen, verspreid over heel Europa. Het gaat hier om een boog waarvan de binnen- en de buitenwelflijn niet concentrisch verlopen. Mee...

Folly
Een folly is een "gekkigheidje". De term wordt gebruikt om bouwsels te typeren, groot of klein, die eigenlijk geen zin hebben. Of toch? De belangrijkste functie is het amuseren van de toeschouwer. En soms is er een praktisch nut, maar dan enigszins met de haren erbij gesleept, zoals een nepkapel die...

Formeel
Een boog metselen is een gevecht met de zwaartekracht. Hoe hoger de metselaar komt, hoe meer de boogstenen naar beneden willen. Daarom is een formeel nodig dat de zaak tijdelijk op zijn plaats houdt. Het is een meestal houten constructie, die aan de bovenkant de lijn van de te metselen boog volgt. O...

Frans balkon
Je moet bouwkundige termen niet altijd letterlijk nemen. Een Frans balkon kan wel in Frankrijk voorkomen, als begrip slaat het alleen op een balkon dat zo zuinig is aangelegd, dat je het eerder een Schots balkon (of Hollands?) zou moeten noemen. Het gaat om naar binnen openslaande ramen die tot op d...

Frijnslag
Om een blok natuursteen af te werken, bestaan verschillende methoden. Na de middeleeuwen wordt het oppervlak meestal zo met een platte beitel bewerkt, dat er een regelmatig patroon van evenwijdige, heel fijne groeven ontstaat. Dit is de frijnslag. Deze methode kan, in tegenstelling tot bijvoorbeeld...

Fronton
Het fronton van een klassieke tempel is de driehoekige top van de korte, kopse gevels. Aan de lange zijden loopt boven de zuilen het hoofdgestel, waarvan de rijk geprofileerde kroonlijst het bovenste deel is. Dat hoofdgestel loopt ook aan de korte zijden van het gebouw door. Kijken we precies op de ...