UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Haardsteen
Het gevaar van een stadsbrand was een van de belangrijkste zorgen van de middeleeuwer wanneer hij in zijn houten huis het vuur van de stookplaats oprakelde. In een houten huis is de stookplaats dan ook het eerste deel dat 'versteent': een stenen haard, met liefst met een stenen boezem erboven. Al sn...

Hakkel
Wanneer je met een bijl stevig op de hoek van een balk slaat, krult een scherpe punt omhoog: een soort weerhaak. Op een stuk smeedijzer kun je je bijl maar beter niet uitproberen. Toch kan hetzelfde effect daar ook bereikt worden, maar dan moet je het ijzer wel smeden wanneer het heet is. De weerhaa...

Half tongewelf
In een basilikale kerk met een tongewelf is de druk hiervan op de zijmuren van de lichtbeuk heel groot. De meest ingenieuze oplossing die de romaanse architectuur daarvoor gevonden heeft bestaat uit het overwelven van de zijbeuken met een half tongewelf. Dat gewelf heeft dus de doorsnede van een kwa...

Halfkoepel
De halfkoepel is een half koepelgewelf. De halve koepel is het bekendst als overhuiving van de absis. De vorm is zeer geschikt om het halfronde (of veelhoekige) grondplan daarvan een stevige afdekking te geven. Veel eenvoudige kerken waren verder zelfs helemaal niet in steen overwelfd. Wanneer de ha...

Halfrond venster
Een halfrond venster bestaat uit een halve cirkel. Het is, zeg maar, een rondboogvenster, waarvan het rechte stuk verdwenen is en alleen het ronde deel overgebleven is. Het halfronde venster komt niet zo heel veel voor, behalve als stalraam. Vaak heeft het halfronde raam twee of drie roeden die begi...

Halfsteens verband
Een halfsteens verband is gemakkelijk te herkennen: je ziet van alle stenen alleen de strek. Er steken dus geen stenen in de diepte van de muur, want dan zou je ook koppen zien. Daarom kun je ervan uitgaan dat deze muur maar een halve baksteen dik is. Eigenlijk kan alleen een simpel muurtje, dat wei...

Halfzuil
Een halfzuil is te benoemen als een zuil die tegen een muur geplaatst is en daar voor ongeveer de helft in verdwijnt. Of anders gezegd: een halfzuil is een pilaster die niet plat, maar halfrond is. Uit beide omschrijvingen valt af te leiden dat de halfzuil voorzien moet zijn van een kapiteel aan de ...

Hallenkerk
Een zaalkerk heeft maar één beuk. Een basiliek heeft er drie: twee lage zijbeuken en een hoge middenbeuk met een lichtbeuk, waardoor het licht tot midden in de kerk doordringt. In de late middeleeuwen kwam de hallenkerk in zwang: een gebouw met drie even hoge beuken (of bijna even hoog...

Halsgevel
Een topgevel moet de driehoekige doorsnede van de kap erachter verbergen. De puntgevel doet dat het simpelst. De in de Middeleeuwen gebuikelijke trapgevel volgde die gevellijn getrapt, maar die trede (van) trapgevel werden steeds groter. Je zou de laatste stap in die ontwikkeling de halsgevel kunnen...

Hamei
van ophaalbrug De truc van de ophaalbrug schuilt in de balans: de constructie waaraan een de ene kant het wegdek (de val) hangt en waarop een contragewicht aan de andere kant zo zwaar drukt dat de brugwachter licht werk heeft bij het openen van de brug. De balans moet zover boven ...

Hamer
Een van de oudste gereedschappen van de mens is de hamer: in het begin een zwaar stuk steen, later hout of ijzer, doorboord en op een steel gestoken. Die verre voorouder had ontdekt dat daardoor kon met meer kracht geslagen worden dan met het stuk steen direct in de hand. Wie de mens als 'diersoort'...

Hamerpan
De Hamerpan is een dakpan die je met een hoofdletter schrijft, want hij heet niet naar een stuk gereedschap, maar naar de producent, de firma Hamer te Nijmegen. De 'pan van Hamer & Co' lijkt op de tuile du nord, maar die toont één wel, terwijl de Hamerpan er steeds twee naast elkaar he...

Handboog
Pijl en boog zijn lang als wapen in gebruik geweest. Men onderscheidt de handbogen (10,11 en 12) van de kruisboog (13). De grote handboog had een lengte die overeenkwam met die van de schutter zelf. Het spannen vereiste nogal wat kracht zodat alleen ervaren en regelmatig trainende schutters in staat...

Handlijst
De handlijst van een trap of balustrade wordt meestal de 'leuning' genoemd, al gebruiken anderen die term weer voor een complete borstwering. Een handlijst kan een bijna los zwevende stang zijn, maar ze kan ook verdiept ingesneden zijn, bijvoorbeeld bij een spiltrap. Er zijn dus vele vormen en eigen...

Hanenbalk
Alleen in een oude kippenschuur zou je theoretisch een haan hoog op de hanenbalk kunnen vinden. De naam hanenbalk (of 'haanhout') wordt toch algemeen gebruikt voor de horizontale balk die daksporen een stukje onder de nok aan elkaar koppelt. Bij de echte sporenkappen, die geen ondersteunende gebinte...

Hanenkam
De kam van een haan ziet er indrukwekkend uit, vooral wanneer hij heel hanig is. Dat beeld maakt indruk, we zien het dan ook op diverse plaatsen terug, bijvoorbeeld als kapsel. Wanneer een strek geen rechte bovenkant heeft, maar een getrapte vorm die doet denken aan de kam van een haan, dan is dat e...

Hangbeugel
Een hangbeugel is een meestal ijzeren strip, die omgebogen is, zodat er iets in gehangen kan worden. Dat kan van alles zijn. Om de worsten bij de schouw te roken kan een stok tussen hangbeugels aan de balklaag gehangen worden. Om een vliering wat meer ruimte te geven, kunnen de vloerbalkjes tussen d...

Hangboezem
van schouw Een schouw heeft tot in de 17e eeuw een flinke boezem: de kap waarin de rook verdwijnt (wanneer de schoorsteen goed trekt). De constructie rust vanouds op uitgemetselde posten of 'schoorstenen', stenen die uit de muur steken en de boezem schoren oftewel drage...

Hangbrug
Bij een hangbrug zijn naast elkaar twee draagkabels gespannen tussen hoge pylonen. De draagkabel hangt als een naar beneden wijzende boog. De hangkabels zitten eraan vast en daaraan hangt het wegdek. Om te voorkomen dat de draagkabels de pylonen omver trekken, lopen deze door naar zware verankerings...

Hangbuik-ojiefsleutelstuk
Eigenlijk valt er niet veel uit te leggen aan deze bouwkundige term. Een ojief als hoofdvorm van een sleutelstuk geeft een ojiefsleutelstuk. Bij de vele gedaanten die het ojief in deze rol aanneemt, valt er één op door zijn uitgezakte buik. Dat is dus het hangbuik-ojiefsleutelstuk. Dit...

Hangende sluitsteen
in gewelf De gotiek is, constructief gezien, begonnen als technische vervolmaking van de laat-romaanse gewelven met hun schoorconstructie. Het gewicht van het gewelf werd steeds meer geconcentreerd op de gewelfribben. De sluitsteen bovenin speelde daarbij een cruciale r...

Hangkoepel
Een koepel hangt niet. Hij overspant heel parmantig de ruimte. Die is rond, veelhoekig of vierkant. Alleen bij op ronde plattegrond past een ronde koepel naadloos, in andere gevallen is er een probleem. Laten we als voorbeeld een (min of meer) ronde koepel op een vierkante tamboer nemen. In de meest...

Hangtabernakel
Eén van de oudste manieren om de Heilige Reserve (de geconsacreerde en dus heilige hostie) veilig en met de verschuldigde eerbied op te bergen is het hangtabernakel. In de eenvoudigste vorm daarvan wordt de pyxis, met daarin de te bewaren hosties, in een stoffen zak boven het altaar gehangen....

Hart in tracering
, voorzien van een bladwerktoot Een bekend motief in laatgotische traceringen is de visblaas. Deze heeft twee toten. Is er maar één toot, dan spreken we van een hart. Misschien vonden sommige steenhouwers dat motief niet rijk genoeg, in iedere geval zien we dat die ene toot soms uitge...

Heilige Maagschap
De term "Heilige Maagschap" wordt gebruikt voor afbeeldingen waarop niet alleen Maria met het Jezuskind te zien is, maar ook enkele verwanten. De vader, Sint Jozef, is hierbij de meest voor de hand liggende. Maar de afbeeldingen van de geboorte van Christus worden nog geen "Heilige Maagschap" genoem...

Hellebaard
De hellebaard en de goedendag zijn wapens die gerekend worden tot de z.g. stokwapens. Hellebaarden (17 en 18) zijn iets meer dan manshoog. Zij bestaan uit een stok waarop een ijzeren bijl, en in de meeste gevallen een haak is aangebracht. De goedendag (16), is ongeveer 150 cm. hoog. De pollax (19) i...

Hellemuil
Bij het Laatste Oordeel, dat volgens de leer van de (rooms-katholieke) Kerk aan het einde der tijden plaatsvindt, scheidt God de goeden van de slechten. Deze ultieme gebeurtenis is heel vaak afgebeeld. Het inboezemen van angst voor het eeuwige branden in het hellevuur was voor de geestelijkheid een ...

Herenbank
Voor God zijn allen gelijk, maar aan de herenbanken te zien gold dat in de kerk nog niet. Niet zelden is het rijkste, zo niet meest protserige onderdeel van het kerkinterieur de herenbank. Het lijkt alsof de 'heer' (zonder hoofdletter) wilde laten zien wie er eigenlijk de baas was in de kerk. Dit so...

Herme
De herme is een zeer wulpse pilaster, een vrouw of man die als een niet complete kariatide of atlant omhoog komt uit een ornament. De figuur stamt af van Griekse Hermesbeelden, die alleen het bovenlijf weergaven. In de renaissance en zeker ook in de rococo is het motief geliefd, omdat het de beeldho...

Het Laatste Oordeel
Het leven van gelovigen werd vroeger beheerst door de hoop op het eeuwige leven in de hemel en tegelijk de angst voor het tegengestelde: de eeuwige verdoemenis, plastisch beschreven als het eeuwig branden in de hel. Wie goed geleefd had (of net op tijd gebiecht) kwam in de hemel. Maar als dat niet h...

Het romaanse kapiteel
Er zijn zoveel verschillende soorten kapitelen in de romaanse architectuur te vinden, dat een definitie niet te geven valt. Het eenvoudigst is het kapiteel dat, afgezien van zijn hoofdvorm, door de steenhouwer niet van versiering is voorzien. Dit is het tektonische kapiteel. Het teerlingkapiteel is ...

Hiëroglief
Het hiërogliefenschrift van de oude Egyptenaren is niet het oudste schrift. Tal van vormen van spijkerschrift zijn voordien al ontwikkeld in het Midden-Oosten. De Soemeriërs ontwikkelden hieruit een reeks pictogrammen waarbij begrippen 'getekend' konden worden met een symbool, waarin versc...

Hijsbalk
Een hijsrad kan een touw in beweging brengen dat aan een last trek. Maar om die via het hijsluik op zolder te krijgen moet voorkomen worden dat de handelswaar door het raam eronder naar binnen zwiept. Kortom: het touw moet van de gevel afgehouden worden. Boven het zolderluik moet daarom een balk met...

Hijsbult
op natuursteen Het oprichten van een forse zuil is een forse klus. Bestaat de zuil uit losse trommels, dan is het nog wel te doen. Maar een monolithische zuil bestaat de schacht uit één stuk natuursteen en is vreselijk zwaar. En niet alleen zwaar, ook nog onhandig. W...

Hijsrad
Het principe van het hijsrad is simpel: een hijstouw, of soms een ketting, wordt om de hijsas gewikkeld door een daaraan vastzittend groot wiel te laten draaien. Dat wiel moet groot zijn, omdat het trekken aan het andere touw, het trektouw dat het wiel in beweging zet, anders teveel kracht kost. Om ...

Hildesheimer pan
Een heel oud type dakpan is de Hildesheimer pan. In Nederland komt deze sporadisch voor in het noordoosten en wordt daar ook wel 'pan Vriesch' genoemd. In Duitsland, in de streek rond Hildesheim, is deze pan minder zeldzaam is staat daar bekend als de 'Breitziegel' of de 'Krempziegel'. De wat primit...

Hoefijzerboog
Een rondboog sluit meestal met zijn uiteinden recht aan op de dagkanten van de muuropening. Hoogstens wordt het beeld bij de geboorte van de boog verlevendigd door een impost. Onder invloed van de islamitische kunst werd al in de romaanse kunst de boog soms wat breder dan de opening eronder, waardoo...

Hoekaankapping
Een achtkante torenspits past niet zomaar op een vierkante toren. Er zijn hiervoor allerlei oplossingen denkbaar. Je kunt de spits als het ware los op een platte omloop zetten, of bijvoorbeeld gedraaid plaatsen, waardoor vier van de hoekkepers alvast naar de hoeken wijst. In onze streken wordt het p...

Hoekkeper
Daar waar twee dakschilden elkaar ontmoeten rusten ze op een hoekkeper (behalve dan bij de nok). Het is een onderdeel van de kapconstructie dat de panlatten of het beschot van de schuine schilden opvangt. De helling ervan is dus nog flauwer en ieder schild wordt er schuin door afgesneden. Dat geeft ...

Hoekketting
De hoek van een gebouw is een kwetsbare plek. De gevels moeten elkaar stevig vasthouden, anders scheurt het bouwwerk hier open. De stenen die die hoek vormen tonen om de beurt hun kop en hun strek. Daardoor liggen er geen stootvoegen boven elkaar en is de verankering in het metselwerk optimaal. Kan ...

Hogel
Het gebruik van florale ornamenten is van alle tijden. Geen bouwstijl heeft op deze manier zoveel gebruik gemaakt van de fraaie vormen van allerlei planten als de gotiek. De kruisbloem is hiervan het bekendste voorbeeld. Deze is bijna standaard als bekroning in de gotiek. Ook schuin oplopende lijnen...

Hol en bol gebogen driehoek
Een driehoek heeft, als het goed is, drie rechte zijden. Een sferische driehoek is een apart type: alle zijden zijn bol gebogen. Zo'n uitpuilende driehoek kom je onder meer tegen in traceringen. Maar die opgeblazen vorm past niet overal in het lijnenspel. Wanneer een rondboog door een vork in twee s...

Hol gebogen dakvoet
Om de voet van een dak wat uit te laten steken, kan deze uitgebogen worden. Daardoor blijft het gewicht van de constructie direct rusten op de muur; het overstek zelf weegt haast niets. Bij een gootloos dakschild wordt het regenwater op deze manier van de muur af gehouden. Is er een dakgoot, dan is ...

Hol ingesnoerde torenspits
De insnoering van bijvoorbeeld een torenspits verloopt meestal strak: de dakvoet is geknikt. Soms wordt voor de sierlijker hol gebogen dakvoet gekozen. Wanneer een achtkante spits op een achtkant grondplan staat, of een vierkante spits op een vierkant, levert het alzijdig insnoeren geen probleem, ge...

Holle en bolle pannen
De architectuur - Romeinen hadden uitstekende gebakken dakbedekking ontwikkeld: tegulae en imbrices: hele grote platte pannen en halfronde om de spleten daartussen af te dekken. In de Middeleeuwen was het bakken van de grote tegulae te moeilijk, daarom werd als 'onderpan' min of meer een 'bovenpan' ...

Hoofdgestel
Vraag het de mensen in een oude winkelstraat en 'hoofdgestel' blijkt een woord dat haast niemand kent. Maar de onwetende staat waarschijnlijk midden tussen de hoofdgestellen en zou raar opkijken wanneer de gevels opeens allemaal een simpele daklijst zouden hebben. Uit de Griekse architectuur zijn we...

Hoogwatersteen
Een overstroming na de doorbraak van een rivierdijk of een stormvloed maakte steeds een grote indruk op degenen die het overleefden. De watersnoodramp van 1953 staat de oudere generatie nog in het geheugen gegrift. Als gedenksteen zijn in veel gebouwen in getroffen gebieden hoogwaterstenen te vinden...

Hooien
Hooi is nodig om het vee de winter door te helpen. Hoog gras wordt daartoe gemaaid en door het te laten drogen wordt het uiteindelijk het welbekende fraai goudkleurige hooi. Het gaat de boer niet om dat kleurtje. Vochtig hooi kan gaan broeien. Binnen in een hooiopslag wordt het daardoor dan zo warm,...

Hooiopslag
Het hooi moet de winter door. Het gemaaide en gedroogde gras is het veevoer, waarvan de voorraad zo langzaam moet slinken, dat het in voorjaar het vee gezond en wel het verse gras vrolijk tegemoet kan huppelen. Op allerlei manieren wordt en werd het hooi opgeslagen: op de hooizolder boven de deel va...

Hooiwagen
Het is een verloren beeld uit het verleden: de hooiwagen. Paard en wagen, langzaam op weg van hooiland naar boerderij, met de boer en boerin voorop. Bovenop schommelend de knechten, liefst met de meiden. Het hooien zit erop, in de hooiopslag op zolder of in de hooiberg zal het kostbare hooi het vee ...

Hordijs
Een weermuur is voorzien van een borstwering met kantelen (met schietgaten erin), en moordgaten ertussen. Wanneer een belegering te vrezen was, werd op de meest kwetsbare plaatsen tijdelijk een houten galerij over de stenen weergang heen gebouwd: de hordijs. De extra houten weergang stak op kortelin...

Horizontaal wijzend keperverband
Keperverband is een vorm van siermetselwerk, waarbij bakstenen - meestal zijn de strekken in het zicht - schuin tegen elkaar staan, zodat ze als een pijl lijken te wijzen. Dat kan omhoog, opzij of schuin zijn. Bij het horizontaal wijzende keperverband wijzen deze 'pijlen' opzij. De lagen staan beurt...

Houtbestrating
Tal van vormen van bestrating zijn in de loop der eeuwen uitgeprobeerd. Meestal ging het om de duurzaamheid en dat betekende dan het verbeteren van de aloude keienbestrating. Maar hoe duurzaam keien ook waren, één probleem was onvermijdelijk: geluidsoverlast. De studenten in Parijs moe...

Houtbouw
Om te bouwen heb je materiaal nodig. Hout en steen zijn de meest gebruikte bouwmaterialen, het hangt wat van de streek af welk overheerst. In (vrijwel) ieder stenen gebouw wordt ook hout toegepast, bijvoorbeeld voor de kap, balklagen en deuren. Wanneer hout constructief het belangrijkste bouwmateria...

Houten kruisvenster
Het kruisvenster is in landen zonder veel natuursteen gemakkelijker en vooral goedkoper van hout te maken dan een natuurstenen variant. Al zijn in de late middeleeuwen geheel bakstenen varianten bedacht, het plaatsen van een houten kozijn in een bakstenen gevel is voor de hand liggend. Dat de dagkan...

Houten rolkast
Het is een van de merkwaardigste verschijnselen in de 'moderne' architectuur uit het eerste kwart van de 20e eeuw: de houten rolkast, die aan de bovenzijde van het venster aangebracht werd om 'moderne' zonwering op te nemen. Persiennes en jaloezieën werden ouderwets gevonden, hun invloed op het...

Houten tongewelf
Een tongewelf dat van hout gebouwd is in plaats van in metselwerk opgetrokken heeft voor- en nadelen. Het belangrijkste nadeel is direct duidelijk: het is brandgevaarlijk. Bovendien kan het niet zwaar belast worden, zoals veel stenen gewelven. Daarom wordt het soms als een schijngewelf beschouwd. He...

Houtimitatie
Imitatie van van alles en nog wat is van alle tijden. 'Marmeren' is het suggereren van een kostbare natuursteensoort op minderwaardig materiaal, vaak hout of baksteen. Net zo is 'houten' het doen alsof iets van hout is. Waarop? Op hout, meestal. Maar dan wel het suggereren van een dure houtsoort op ...

Houtmerk
In houtconstructies kunnen allerlei merken aangetroffen worden. Het bekendst zijn de telmerken, een vorm van plaatsmerken. Paringstekens zijn hier een variant van. Daarnaast zijn er onder meer timmermansmerken en vlotmerken. Naar de manier van aanbrengen kunnen we gekraste, gezaagde, gesneden en geh...

Houtsnijwerk
'Beeldhouwen' in hout heet snijden. Een houten beeld is dus houtsnijwerk. De term 'snijwerk' is onder meer herkenbaar in het woord snijraam. Hout is heel wat zachter dan de natuursteen, waar de beeldhouwer zijn beitels bot op hakt. Alleen bij heel zachte steensoorten zoals mergel, die je bij wijze v...

Houtvezel
De voedingsstoffen die een boom nodig heeft om te groeien, stromen door houtvezels omhoog. Deze liggen in concentrische jaarringen om de kern van een boomstam. Het spinthout bevat de levende vezels. Het bevindt zich onder de bast, rond het kernhout dat dood is en de stevige, afgestorven vezels bevat...

Hypotrachelion
De hals van een Dorisch kapiteel, in het Grieks 'hypotrachelion', is de overgang naar de schacht van de zuil, onder de echinus van het kapiteel. Deze overgang wordt verlevendigd door enkele ringen, de 'anuli'. Door deze hals rust het kapiteel dus niet direct op de bovenste trommel. De cannelures ein...

Iconisch kapiteel
Een kapiteel met een afbeelding van iets anders dan een plant wordt een iconisch kapiteel genoemd. Iconografie is de wetenschap van de duiding van dergelijke afbeeldingen, vandaar de naam iconisch. De iconografie verdiept zich ook wel in de symbolische lading van planten die op een bladwerkkapiteel ...

IHS
De raadselachtige lettercombinatie IHS, al dan niet met wat versiering erbij, komt op allerlei plaatsen voor. De omgeving is (bijna) altijd religieus getint en vaak is er een relatie met de Jezuïtenorde. Op afbeeldingen van de stichter van deze orde, de heilige Ignatius van Loyola, staat meesta...

IJzeren nagel
De echte nagel, niet de moderne draadnagel dus, is moeizaam met de hand gesmeed (nou ja, niet met de blote hand natuurlijk). De nagel en de spijker zijn bijna hetzelfde. Voor de fijnproever, die er toch verschil tussen wil zien: de spijker is meestal groter en heeft een niet erg breed uitstekende, m...

IJzeroer
Soms lijkt een stukje muur wel van verroest ijzer! Het is echt een heel bijzondere natuursteensoort, dat ijzeroer. Bijzonder ook omdat het nu eens geen stukje van een berg is. Het is een sediment dat uit ijzeroxide is ontstaan, dat samen met zand in een moeras een heel hechte koek vormde. Je kunt er...

Imitatie-schuifvenster
Bij een schuifvenster schuiven de ramen: het onderraam en soms ook het meer naar voren liggende bovenraam. Helaas is dit na een renovatie soms niet meer het geval: het originele schuifvenster blijkt dan verbouwd tot of vervangen door een of ander modern venster, dat op het eerste gezicht oud lijkt. ...

Impost
De geboorte van een boog wordt vaak benadrukt door een uitstekende richel. Deze heeft een heel praktische oorsprong. Om de boog te metselen is een formeel nodig. Dat kan natuurlijk een van de grond af opgebouwde stellage zijn, maar dat hoeft niet. Wanneer de dagkanten op de juiste plek een uitsteken...

Impostring
Bij een omkraald venster of nis loopt een rondstaaf langs de dagkanten omhoog en volgt dan de lijn van de boog. Soms is de staaf voorzien van rondstaafringen. Wanneer en één bij de geboorte van de boog zit, is dat de impostring. Is daar echter geen ring, maar een klein kapiteel aangebr...

Inboeten
van metselwerk Na de restauratie van de Koppelpoort in Amersfoort viel het verwijt "Waarom moesten we daar nu zoveel geld aan besteden? Je ziet niet dat er wat gebeurd is". Een groter compliment konden de aannemer en de architect niet krijgen. Restaureren betekent ingrijpen in een...

Ingang
Wat heb je aan een gebouw als je er niet in kunt komen? Ieder gebouw heeft dus een ingang, al zit die niet steeds op een gemakkelijke plaats. Een verdedigbare woontoren had de toegang op de verdieping, dus zonder ladder kon je er niet in. Maar meestal is de ingang heel uitnodigend en ook het rijkst ...

Ingesnoerd
Een dame in een strak corset, die is flink ingesnoerd. In de architectuur wordt de term niet voor de wespentaille gebruikt, maar alleen voor de onderste helft van het verschijnsel: het smaller worden. Het 'uitgesnoerde' bovendeel van de dame valt buiten dit verhaal. Het duidelijkst is de architecton...

Ingesnoerde achtkante torenspits met hoekaankappingen
Bij de aansluiting van een achtkante torenspits op een vierkante toren is de 'hoekaankapping' één van de mogelijke oplossingen. Gebruikelijker is het overhoeks insnoeren van de spits. Niet alleen bij de zijden die op de hoeken uitkomen is er een keuzemogelijkheid. Ook bij de zijden die...

Inspringend koor
Bij gotische kapellen en kleine kerken is het koor soms smaller dan het schip waar het op aansluit. Gaan we terug in de tijd dan zien we dit verschijnsel al meer de romaanse bouwkunst. Bij de oudste kerken (of eigenlijk kerkjes) in onze streken was het inspringende koor zelfs algemeen gebruikelijk. ...

Intarsia in metaal
Intarsia is één van de vele vormen van inlegwerk. In metaal kan metaal ingelegd worden. Dat gebeurt bijvoorbeeld al vroeg in bronzen deuren. Op zich al een kostbare zaak, die deuren, maar door voor bepaalde elementen een holte in het brons te vullen met zilver, werd het geheel nog indr...

Intarsia in steen
De Romeinen hielden wel van versieren, tenminste daar waar het wat mocht kosten. Architectuur voor de rijken moest er zo kostbaar mogelijk uitzien. Veel gebouwen uit de oudheid zijn opgetrokken met een kern van baksteen of beton en bekleed met marmer. Moest het echt decadent, dan werden nog duurdere...

Ionisch kapiteel
De Grieken ontwikkelden een aantal verschillende kapitelen, waarvan het Ionische er één is. Dit kapiteel is het meest typerende element van de Ionische bouworde. In de Romeinse architectuur worden de verschillende orden vaak in combinatie toegepast en de renaissance neemt dit gebruik o...

Jaarring
Een boom groeit ieder jaar, totdat hij een al dan niet natuurlijke dood sterft. Niet ieder jaar is even 'groeizaam': een droog jaar levert minder aanwas op dan vruchtbare omstandigheden. De afwisseling in de dikte van de jaarringen is specifief voor de reeks van opeenvolgde jaren: de dendrochronolog...

Jaartalanker
Jaartalankers zijn per definitie niet alleen: je hebt er altijd vier van nodig. Alleen vóór het jaar 1000 gold dat niet, maar toen kende men nog geen jaartalankers. Een jaartalanker is een muuranker, het heeft dus een constructieve functie. Het heeft een speciale vorm, namelijk die van...

Jaloezie
Jaloezie is een slechte karaktertrek en een uitstekende zonwering. In het laatste geval gaat het om een soort zonneblinde, zeg maar om een persienne met beweegbare bordjes. Beide varianten op de aloude luiken delen hun voordelen: er kan wat licht en desgewenst ook lucht naar binnen, terwijl het zonl...

Jaloeziebordje
Zowel de persienne als de jaloezie hebben bordjes: de schuin geplaatste, meestal eikenhouten plankjes die getemperd wat lucht en wat licht doorlaten. De persiennebordjes vast. Die van de jaloezie kunnen draaien en dus naar keuze meer of minder licht en lucht toelaten. Wie ze helemaal dichtdraait, he...

Jeruzalemkapel
In de middeleeuwen was voor iedere pelgrim een reis naar Jeruzalem het neusje van de zalm. Het centrum van de wereld, gezien vanuit christelijk perspectief. Zeker geen ongevaarlijke toeristische bestemming in die tijd. Het was dan ook niet altijd geheel vrijwillig: deze bedevaart werd door de Kerk r...

Judasluikje
De naam van de minst sympathieke apostel geeft al aan dat het judasluikje te maken heeft met een gebrek aan vertrouwen. Tegen de angst dat degene die op de deur klopt een verrader is, helpt een simpele oplossing: een klein luikje in de voordeur. Voor alle zekerheid werd het vaak van tralies of een d...

Jugendstil
Er zijn maar weinig stijlen in de kunstgeschiedenis die opeens ontstaan en hun vormen uit het niets te voorschijn lijken te toveren. De rococo is er zo een en de Jugendstil nog duidelijker. In beide gevallen ligt het accent op de sierlijke decoratie, die op een speelse manier aan de florale natuur o...

Kade
Een weg die met een muur recht uit het water oprijst heet een kade. Voor een haven is de kade bijna onmisbaar, alleen met een steiger kan een schip anders aanleggen. Maar het laden en lossen gaat toch wel het gemakkelijkst wanneer het schip aan de wal ligt. De grachten van veel steden zijn met hun k...

Kalksinter
Kalksinter is een merkwaardige steensoort: is het natuursteen of kunststeen? Het is misschien wel de enige 'natuursteen' die door het werk van de mens tot stand gekomen is. Hoe kan dat nou? Kalksinter is te vergelijken met de ketelsteen, die onderin de ouderwetse fluitketel als een steenachtige laag...

Kalkzandsteen
Hoewel baksteen in de 19e eeuw nog prima voldeed, werd er toch geëxperimenteerd met wat 'kunststeen' genoemd werd als goedkoper alternatief. Een voorbeeld hiervan is de kalkzandsteen, waarvoor het octrooi in 1880 verkregen werd. De eerste Nederlandse fabriek werd in 1898 gebouwd: de Twentse Kal...

Kameren
De kameren zijn het meest eenvoudige huistype: ze bestaan uit één kamer, waarboven een zolder. De term wordt alleen gebruikt voor eenkamerwoningen, die als rijtje gebouwd zijn: zo kon bezuinigd worden op de tussenmuren. Meestal zijn ze om en om gespiegeld opgebouwd, de gevels tonen dus...

Kandelaberzuil
Een buitenbeentje tussen al de verschillende soorten zuilen is de kandelaberzuil, die in Nederland in de vroege renaissance in de mode kwam. Het 'kandelaber' in de naam van de zuil betekent 'kandelaar', maar eigenlijk helpt deze aanduiding ons niet erg op weg. Kandelaars kunnen immers zoveel verschi...

Kanongat
Een kanongat is een schietgat voor een kanon. In de geschiedenis van de verdedigingswerken verandert alles heel snel sind de opkomst van de vuurwapens. Kon een middeleeuws spleetvormig schietgat voor de eerste kleine kanonnen nog wel gebruikt worden na wat breekwerk, zodat er een ronder gat ontstond...

Kanteel
Verdedigen doe je gemakkelijkst vanuit de hoogte. Met pijl en boog schieten, met pek gooien en de ladder van de belegeraar omgooien, het gaat het beste vanaf de weergang van een kasteel, stadsmuur of ander verdedigingswerk. Maar je valt wel op daarboven, tenminste, wanneer je je niet kunt verschuile...

Kantmontant
Een tracering bestaat niet alleen uit de fraaie patronen in de kop van het venster, maar ook uit de rechte montants daaronder. Sterker nog, de beroemde voorstellingen in glas-in-lood zijn vooral in dit onderste gedeelte te vinden. De glaspanelen en hun loodstrips vinden hun stevigheid in de brugijze...

Kantstaande steen
Een steen die op zijn kant staat is een kantstaande steen. Simpel. Alleen wanneer je na gaat denken krijg je een probleem: welke van de zes kanten wordt bedoeld? Een platte steen, zoals een baksteen, heeft een boven- en een onderkant. Ervan uitgaande dat de steen plat op de grond ligt zijn dat dan d...

Kap
De constructie die het dak draagt is de kap. De termen 'dak' en 'kap' grenzen aan elkaar. Als 'dak' wordt gezien de vorm van het geheel, zoals blijkt uit de benamingen zadeldak, schilddak, mansardedak. Tevens wordt hieronder de dakbedekking verstaan. Deze laatste rust op panlatten of beschot, dat we...

Kap met plat
Het was te verwachten. Nadat de hoge nok van het aloude zadeldak in de architectuur van de 19e eeuw steeds meer verlaagd werd door toepassing van mansardedaken met boven de breuklijn vaak een heel flauwe helling, zou er een moment komen dat de bovenste helft helemaal plat zou worden. Vooral in de ee...

Kapel
van profiel De 'kapel' van een profiel is iets heel anders dan een kleine kerk of een dakkapel. Wanneer een overhoeks aangebracht profiel aan moet sluiten op een gedeelte met een rechthoekige doorsnede, moet dat profiel 'gestopt' worden. Dat kan op verschillende manieren. Wordt ge...

Kapel van profiel met bandje
Het stoppen van een profiel met een kapel geeft een fraai beeld. Wanneer het profiel een biljoen is, kan deze afschuining gemakkelijk met bijvoorbeeld een scherpe, rechte beitel uitgestoken worden. Maar voor de wat uitgeholde vorm van de kapel is ander gereedschap nodig, zoals een vermetguts. Hoe kr...

Kapel-erker
Voor de huiskapel van een zeer vermogende middeleeuwer kreeg zijn vaak paleisachtige woning soms een hangende erker, die als absis (of mini-koorsluiting) van de privékapel diende. Deze uitbouw gaf dan aanleiding tot een architectonisch hoogstandje, vaak het mooiste onderdeel van het ontwerp. ...

Kapiteel
Een zuil bestaat uit basement, schacht en kapiteel. De aandacht van de toeschouwer gaat meestal vooral uit naar het kapiteel, dat is het rijkst bewerkt. Dat kapiteel kan weer onderverdeeld worden in het lijf, de astragaal onderaan en de abacus bovenaan. In de Griekse en Romeinse architectuur moeten ...

Kapittelzaal
De naam 'kapittelzaal' verwijst naar een kapittel. Toch waren er in de middeleeuwen meer kloosters dan kapittels, en ook die kenden deze 'vergaderzaal'. Maar het idee van een democratische vergadering is wezensvreemd aan deze oeroude bijeenkomsten. Het woord 'kapittelen' geeft beter weer dat wie de ...