UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Kariatide
Toen de oude Grieken bij het Erechtheion in Athene op het idee kwamen om de schacht van de zuilen van de voorhal door beelden van vrouwen te vervangen hebben ze dit niet bedoeld als eerbetoon aan de vrouw als het sterke geslacht. De beelden waren vernederend bedoeld: het zijn de vrouwen van Caria, e...

Kassei
Een kassei is een min of meer kubusvormig blok natuursteen dat bedoeld is om een kasseiweg te bestraten. De bovenkant is vierkant of iets langwerpig. De zijkanten lopen iets taps toe, zodat de onderkant smaller is dan de bovenkant. Daardoor kunnen de stenen in hun zandbed gelegd worden, zo dat de bo...

Kasseiweg
Een weg of straat kan geplaveid zijn met kasseien. Het is een oude manier om een degelijk wegdek te krijgen, bestand tegen de ijzeren hoepels die om de karrenwielen gelegd zijn. Dat ratelende geluid van ijzer op de bestrating is eeuwen heel gewoon geweest, voor geluidsoverlast bestonden nog geen nor...

Kasteel
Hoor je 'kasteel', dan denk je aan de Middeleeuwen, aan belegeringen, aan ridders en aan de romantische jonkvrouw in de torenkamer. Het kasteel is het Huis (met een hoofdletter) van een Heer. Die heerst over een gebied en zorgt voor rust voor al zijn onderdanen. Tenminste, dat was de bedoeling. Maar...

Kathedraal
Het beeld van de kathedraal als het imposante bouwwerk dat de skyline van de middeleeuwse stad domineert is op veel plaatsen helaas niet meer te vinden. Dat komt niet alleen doordat er veel kathedralen gesloopt zijn, ook de nog bestaande zijn niet zelden moeilijk terug te vinden tussen latere hoogbo...

Keermuur
Een heuvel kun geen steile helling geven, want dan zakt de aarde weg. Wanneer je een stevige muur langs de helling bouwt, kan deze de druk opvangen en zo krijgt de verhoging toch een steile kant. Dat is vaak van belang, bijvoorbeeld wanneer de heuvel verdedigbaar moet zijn. Een bastion bevat veel aa...

Kegeldak
Een rond tentdak, of een met zoveel dakschilden dat de plattegrond op een cirkel lijkt, heeft de vorm van een kegel en heet dan ook een kegeldak. Het komt vooral voor op torens en ander bouwdelen met een relatief klein oppervlak. Wanneer de dakhelling fors is, spreekt men van een ronde spits. ...

Keienbestrating
Het is mogelijk om een zandweg berijdbaar te maken door er zoveel keien overheen te strooien dat er haast geen zand meer te zien is. Fraaier is het om die keien in een sierlijk patroon te leggen. De keitjesvloer voor de haard of ingang van sommige oude boerderijen is hiervan een goed voorbeeld. Voo...

Kelderhals
De kelder was in vroeger tijden veel belangrijker dan nu. Niet alleen was het 's zomers de enige plek waar iets koel bewaard kon worden, de handelshuizen en de meeste winkels konden niet zonder de opslag in kelders en op zolders. De bevoorrading ging natuurlijk liefst buitenom: via een keldertrap, d...

Kelderluiktrapje
De keldertrap naar de opkamerkelder wordt vaak door een schuin geplaatst kelderluik afgesloten. Op dat luik zijn treden gespijkerd en via dat trapje kom je in de opkamer. Heel efficient! Vooral in oude boerderijen kom je dit tegen, soms ook in andere gebouwen. Bij verstoppertje spelen op een oude b...

Kelk
De kelk is een beker, een fraaie beker. Meer speciaal is het de kelk die voor religieuze doeleinden wordt gemaakt. In de Protestante kerk wordt bij het avondmaal wijn in een kelk gegoten, die dan onder de gelovigen rondgaat, die er uit drinken om het Laatste Avondmaal te gedenken. Veel meer lading h...

Kelkkapiteel
De hoofdvorm van een kelkkapiteel is genoemd naar de kelk. Dat lijkt duidelijk, maar kelken komen voor in tal van vormen. Het gaat hier om het type kelk dat bovenaan heel breed is en dan direct inzwenkt tot een smalle vorm. Het tegengestelde dus van het gemiddelde wijnglas: dat blijft onder de rand ...

Keperboog
Bij de term 'boog' denken we meestal aan een min of meer ronde overspanning van een muuropening of van een nis. De keperboog bestaat uit de twee opstaande lijnen van een driehoek, vanwege dat beeld wordt de boog ook wel 'mijterboog' genoemd. Het is simpel: de bovenkant van een kaarsnis wordt heel va...

Keperboogvenster
Een venster dat aan de bovenzijde de vorm van een keperboog heeft, heet een keperboogvenster. Het heeft zelf dus niet de vorm van een keper: dat zou een driehoekig venster zijn. Het gaat dus om een rechthoek, die aan de bovenkant uitgebreid is met een driehoek. Het raamkozijn en de ramen moeten aan ...

Keperlatei
De latei is de balk die een muuropening overspant. Wanneer deze van natuursteen is, kan de vorm afwijken van de gebruikelijke. De bovenzijde heeft soms de vorm van een keper. Maar dit betreft alleen de bovenkant van de balk, de korte kanten van de balk zijn gewoon recht. Een geheel driehoekige latei...

Keperverband
Het keperverband kennen de meesten min of meer onbewust: ze treden het dagelijks met de voeten. Bestrating bestaat heel vaak uit klinkers die in keperverband gelegd zijn. Net als bij de keperboog is de keper dan de driehoek die gevormd wordt door twee schuin tegen elkaar opstaande stenen. Bij een ke...

Kerkbank
In de middeleeuwen hadden veel kerken nog geen zitbanken voor het gewone volk, pas aan het eind van die periode waren ze in bepaalde gebieden, zoals Engeland, te vinden. Voor die tijd was er soms een 'bezitbare' stenen rand langs de wand, maar veel plaats gaf dat niet. Koorbanken kennen we wel volop...

Kerkhof
Het kerkhof is de hof van de kerk. Als zodanig gold deze in de Middeleeuwen als geheiligde grond en mede daarom was het een vrijplaats, waar een misdadiger (even) respijt kon vinden. Evenzeer omwille van de 'heiligheid' van de plek was de kerk bij gewapende conflicten een schuilplaats voor de locale...

Kerkportaal
De ingang van een kerk noemen we pas een portaal, wanneer deze iets bijzonders heeft, meer is dan een deuropening in de muur. En dat is altijd zo bij de ingang in de frontgevel. Deze gevel, de belangrijkste, is meestal de westgevel. Vaak heeft deze zelfs drie portalen naast elkaar (in Bourges maar l...

Kerkscheepje
Dankbaarheid is een schone deugd. In de kerk is die zeker van belang. Wanneer je gesmeekt en gebeden hebt om iets te verkrijgen en - oh wonder - wat je wilde gebeurt, dan kan het geen kwaad om je dankbaarheid goed te laten zien. Je kunt die bijstand van boven nog wel eens meer nodig hebben. Als ex-v...

Kerktoren
De skyline van veel steden wordt nog steeds gedomineerd door één of meer kerktorens. Tot ruim een eeuw geleden werd de identiteit van een stad erdoor bepaald. Het geldt niet voor iedereen, maar velen voelen zich met zo'n beeld meer verbonden dan met steeds weer andere (modernere) hoogb...

Ketelhoed
De helmen waren bijzonder waardevolle onderdelen van het krijgstenue, ze konden zelfs als "hoofdzaken" worden aangemerkt. In de tijd dat een stad belegeraars voor de muren had, waren er verschillende typen helmen in gebruik. De bascinet (1) ontstond in de loop van de 14de eeuw, als verbetering van d...

Ketting
Het smeden van een ketting is een heel oude manier om iets te maken dat sterker is dan een touw. De smeedijzeren ketting bestaat uit een eindeloze reeks ringen, meestal langgerekt, waarvan er geen een mag breken. Die ringen zijn de schakels. Dit soort kettingen wordt nog steeds gebruikt: het anker v...

Kettingmorgenster
Eén van de diverse varianten van de morgenster (23) is de kettingmorgenster (24, 25). Bij de vaste morgenster zit de bal met scherpe punten (de ster) aan de knots vast. De ster krijgt bij de kettingmorgenster meer slagkracht doordat deze er met een ketting aan verbonden is. Dit wapen was iets...

Kielboog
De kielboog heeft de vorm van een schip in doorsnede, tenminste, wanneer je het ondersteboven legt. Je kunt hiervoor het best een roeiboot nemen: de kiel komt dan parmantig uit vloeiende lijnen in een punt omhoog. Dit is de vorm van de kielboog. De kielboog wordt vaak niet onderscheiden van twee so...

Kikker
voor touw Je hebt allerlei soorten kikkers, maar de meeste zullen ervandoor zijn voordat je er een touw aan kunt vastknopen. Dat kun je biologisch uitleggen: zo'n kwaakbeest plonst weer in de sloot, voordat je hem met een boekje hebt kunnen determineren. Het woord 'kikker' is teve...

Kilgoot
Wanneer twee dakschilden elkaar onder een rechte hoek ontmoeten, levert de afwatering een probleem op. Iedere rij pannen voert de neerslag haaks op de nok af, dus er komt veel water in de kil terecht. Daarom is daar een goot nodig, die schuin naar beneden loopt: dit is de kilgoot. De helling is veel...

Kistwerk
Een heel dikke muur metsel je volledig van mooie blokken natuursteen. Zo deden de oude Grieken het en dat haastige moderne gedoe van de Romeinse bouwmeesters, waarbij alleen de binnen en de buitenkant fatsoenlijk opgebouwd worden, dat is maar niks. Zo sprak Vitruvius in de eerste eeuw vó&oacu...

Klamplaag
Het dunste metselwerk van baksteen is de klamplaag. Het beklampen gebeurt door de muur te 'beplakken' met kantstaande stenen. Je ziet dus alleen maar het plat van de gebruikte stenen. Op zichzelf blijft een klamplaag niet staan, het is een versterking van een bestaande muur. Soms gaat het om het weg...

Klankbord
van preekstoel Boven de kuip van de meeste preekstoelen hangt het klankbord. Dit zorgt ervoor dat het stemgeluid van de predikant niet verloren gaat in de ruimte. Gezien de akoestiek van de gemiddelde kerk is dat meestal toch niet voldoende om een ieder tevreden te stel...

Klankpot
Je hoeft geen pastoor of dominee te zijn om te weten dat preken in een kerk niet gemakkelijk is. Afgezien van de kunst de boodschap op een boeiende manier over te brengen, is de techniek van het spreken in een hoge kerk welhaast een vak apart. Een klankbord boven de preekstoel geeft misschien wel ri...

Klauwhamer
Een hamer waarvan een kant uitloopt in de vorm van een klauw heet een klauwhamer. De plat uitlopende kant heeft een ronding met het midden een smaller wordende spleet. Deze vorm is bedoeld om spijkers en draadnagels uit te trekken: je schuift de spleet onder de kop en trekt er voorzichtig aan door d...

Klaverbladfries
Het boogfries heeft zich in de loop van de middeleeuwen ontwikkeld van het eenvoudige rondboog- of keperfries tot steeds rijkere vormen. In de late baksteengotiek wordt hierbij, vooral in noord-Duitsland, veel gebruik gemaakt van gebakken profielstenen, waarmee heel gemakkelijk gecompliceerde vormen...

Kleine roedenverdeling
Een raam kan door roeden in meerdere ruiten verdeeld zijn. Het T-raam heeft er drie, de 'zesruiter' zes. Hoe ouder, hoe meer ruiten, want de ontwikkeling van kleine ruitjes gevat in lood naar de moderne grote etalageruiten heeft eeuwen geduurd. Wanneer de veel ruiten gevat zijn in vele roeden spreek...

Klepraam
Een klepraam draait niet naar rechts of links open, maar naar boven. De scharnieren zitten aan de bovenkant en het raam gaat naar buiten open. Wanneer de scharnieren aan de onderkant zitten, heet het een valraam. Het is niet moeilijk om te onthouden in welke richting deze twee ramen draaien. Zou je ...

Klik
van drempel Tegen een dreigende overstroming zal een Hollander een dam willen opwerpen, dat zit in zijn bloed. Wanneer het water onder de buitendeur door dreigt te komen, dan wil hij een drempel met een dam. Dat is dus de opstaande rand, die moet voorkomen dat de regen water onder de de...

Klimmende boog
Een luchtboog klimt van de luchtboogstoel naar de lichtbeuk. We spreken van een klimmende boog wanneer de aanzetten aan beide zijden op verschillende hoogte liggen. Het mooist is dit te zien bij een klimmende rondboog, deze lijkt vervormd. Wanneer we een smalle stenen boogbrug zien die omhoog loopt,...

Klink
De klink is het belangrijkste onderdeel van een klinkstel. Het is een platte staaf, meestal van ijzer, die aan de ene kant draaibaar bevestigd is en aan de andere kant achter een haak (de klinkneus) valt. Zo kun je een deur sluiten en ook weer openen door de klink op te lichten. Maar van de andere k...

Klinkerbestrating
Met de opkomst van de kasseibestrating werd het op veel wegen (relatief) goed rijden: de karren zakten niet meer weg in de kuilen. Maar Nederland heeft geen hiervoor bruikbare natuursteen, dus deze oplossing was erg duur. In de bouw is de natuursteen al vanaf 1200 langzaamaan verdrongen door bakstee...

Klinkerbestrating in kops keperverband
Meestal wordt een klinkerbestrating in keperverband gelegd. Daarbij zie je de strekken van de klinkers. Een enkele keer is een variant te vinden, waarbij de koppen in het zicht zijn. Dat is wel decoratief, maar de 'pijltjes' die de stenen vormen zijn maar kort. Daarom verschuiven ze gemakkelijk bij ...

Klinknagel
Om twee stukken ijzer of staal met elkaar te verbinden kan een bout met schroefdraad gebruikt worden. Eerst wordt in beide elementen een gat geboord, de bout gaat erdoorheen en met een moer wordt de zaak vastgedraaid. Een bout zonder schoefdraad moet geklonken worden: het is de klinknagel. Eerst wer...

Klinksluiting
Om een deur of raam te sluiten volstaat een platte reep metaal - de klink - die aan één zijde draaibaar vastzit en aan de andere zijde op het kozijn achter een haak valt. Om te zorgen dat de klink dicht bij de deur (of het raam) blijft, grijpt een beugel (de geleidekram) er overheen, d...

Klinkstel
Om een deur te sluiten kun je er een grendel op zetten. Alleen van die kant kun je dan de grendel openschuiven. Wanneer je in plaats van een grendel een klink neemt, is dat probleem opgelost wanneer je vanaf de andere kant van de deur, de buitenkant, op de een of andere manier die klink op kunt lich...

Klokgat
Of een gat in een gewelf een klokgat is, valt af te leiden uit de plaats: wanneer er geen klokken door naar boven gehesen hoeven te worden, dan zal het gat wel voor onderhoudswerkzaamheden bedoeld zijn. Of misschien wel als hemelvaartgat. Het klokgat is dus te vinden in het gewelf onder een toren (o...

Klokgevel
Een topgevel waarvan de hoofdvorm ingezwenkte zijden heeft, lijkt op afstand wat op een luidklok, vandaar de naam klokgevel. De beëindiging van de top is meestal een apart element, bijvoorbeeld in de vorm van een dekplaat. Het kan ook rijk versierd zijn en als fronton uitgevoerd. De klokgevel k...

Klokkengevel
De eenvoudigste 'klokkentoren' heeft maar één gevel. De klokkengevel bestaat uit een wat hoger opgetrokken deel van de gevel van een eenvoudige kerk of kapel, waarin openingen uitgespaard zijn (meestal als rondbogen) om de klokken in te hangen. Hierbij zijn dus geen galmgaten nodig. Of...

Klokkenstoel
Je zou kunnen denken dat in een stenen kerktoren de klokken aan een balkje hangen, dat opgelegd is in de muren. Maar dan onderschat je de krachten die optreden wanneer klokken geluid worden. In feite hangen alle klokken samen in een heel stevige houten (soms stalen) constructie, waar de toren als he...

Klokkenzolder
Een kerktoren is pas een klokkentoren, wanneer er een klokkenzolder is, de ruimte waar de klokken hangen. Wie ooit de pech gehad heeft op die zolder te staan op het moment dat - onverwacht - de klok sloeg of geluid werd, weet hoe hard dat klink. Om het geluid gericht naar buiten te brengen zijn niet...

Kloofgat
in natuursteen Om een blok natuursteen te kloven kan een reeks gaten op één lijn gehakt of geboord worden, waar dan kielen in gedreven worden, tot de steen splijt. Daarom heten de gaten ook 'kielgaten'. Ook kunnen de gaten stevig vol gepropt worden met dro...

Kloostergang
In veel oude steden is de prettigste plaats om op een warme dag tot rust te komen de kloostergang van een middeleeuwse kerk. Helaas, in veel steden is geen enkele kloostergang bewaard gebleven. Veel kerken zijn in de loop der eeuwen geïsoleerd komen te staan, los van hun oorspronkelijke context...

Kloostervenster
Is het kloostervenster een half kruisvenster, of is het kruisvenster een dubbel kloostervenster? In ieder geval: het lumineuze idee om boven het met een luik afsluitbaar gat voor licht en lucht een bovenvak te maken dat permanent gevuld is met iets dat licht doorlaat, is in beide gevallen de essenti...

Kloven
van natuursteen Hoe kloof je een flink stuk natuursteen? Wie niet sterk (genoeg) is, moet slim zijn. Laten we het heel moeilijk maken: we hebben een forse zwerfkei en die bestaat uit kei- en keihard graniet. We hebben graag een keurig rechthoekig blok. Daarom boren of h...

Knijpdeel
Om bij een rieten dak het riet los van de gevel te houden, wordt het met een schuin geplaatste plank omhoog gedrukt. Deze knijpplank is van grenen of vurenhout en wordt daarom ook 'deel' genoemt. Vanwege de onopvallende plaats is de uitvoering heel eenvoudig, hoogstens kan gebruik gemaakt zijn van b...

Kniptang
Tangen zijn er in vele soorten en maten. Een belangrijk onderscheid is dat tussen de buigtangen, waarmee iets vastgepakt en verbogen kan worden, en kniptangen, waarmee iets doorgeknipt kan worden. En dan bedoelen we geen papiertje, daarvoor voldoet een schaar. Voor een stevige draadnagel, bijvoorbee...

Knoop
van scharnier Het meest opvallende deel van het scharnier is de knoop. Daarin is het draaiende deel 'verknoopt' met het vaststaande. Om de pen draaien de leden, die deel zijn van de bladen van het scharnier. Om de wrijving te verminderen zijn soms tussen de leden ringen geplaatst....

Knoopsteen
in gewelf Naarmate de gotiek zich verder ontwikkelt, lijken de gewelfribben zich te vermenigvuldigen. Bij het kruisribgewelf ontmoeten de ribben elkaar boven, in de sluitsteen, in het midden van de travee. Het stergewelf kent al hulpribben: de liernes en tiercerons. Bij...

Knoopzuil
De middeleeuwse steenhouwers hielden wel van een grapje. De toeschouwer wordt op het verkeerde been gezet, bijvoorbeeld door een touwtracering. Een hele knap staaltje van hun vakmanschap is de knoopzuil. Op het eerste gezicht moet er een sterke reus aan te pas gekomen zijn om in een bundel van twee ...

Knopkapiteel
Het knopkapiteel is een bladwerkkapiteel dat geen fijn uitgewerkte bladeren van de acanthus of een andere plant laat zien. En het is ook niet zo geabstraheerd als het gestileerde bladwerkkapiteel. De vroege gotiek kiest voor deze vorm, waarbij de omkrullende toppen van de bladeren een knop lijken te...

Knorrenkapiteel
Het knorrenkapiteel is het best te omschrijven als een 'dubbel teerlingkapiteel'. Maar wat ervan is dubbel? Een teerlingkapiteel toont aan iedere zijde één halfrond vlak. Het knorrenkapiteel heeft twee van die halfronde vormen naast elkaar. Het gevolg is wel dat de aansluiting op de as...

Knuppelbrug
De romantiek, die aan het eind van de 19e en in het begin van de 20e eeuw in de mode was, leverde veel quasi-natuurlijke verschijnselen op. Het landleven in de bergen werd geïmiteerd in de chaletstijl. En dankzij de cement-rustiek kon bijvoorbeeld een stevig betonnen stadsurinoir het landelijke...

Koehaar
Wat het haar van de koe te maken heeft met het bouwbedrijf, is vandaag de dag niet meer algemeen bekend. Tot in het begin van de 20e eeuw werd koehaar heel veel gebruikt om mortel meer samenhang te geven, vooral die welke voor pleisterwerk werd gebruikt. Hoewel haren van de koe stug zijn, zijn ze bu...

Koepel
De koepel kunnen we niet gelijkstellen met het koepelgewelf. De halfronde bol die dit gewelf aan de binnenkant laat zien heeft meestal ook een bolvormige buitenkant. In dat geval heeft het gebouw een koepel. Het komt voor dat een koepelgewelf aan het exterieur helemaal niet te herkennen is. Zo heeft...

Koepeldak
Een koepeldak is een dak in de vorm van een koepel. Het heeft meestal een half-rond doorsnede op een ronde plattegrond. De plattegrond kan ook veelhoekig zijn of ovaal. De doorsnede kan ook gedrongen zijn of juist hoger dan half-rond, zoals half-ovaal. Op het koepeldak staat vaak een lantaarn, die o...

Koepelgewelf
Van een stenen koepel is de binnenzijde een halfrond gewelf. De plattegrond is meestal rond, soms ellipsvormig of achthoekig. Ook een vierkante vorm is mogelijk. Op een rond gebouw past een ronde koepel probleemloos. Meestal rust het koepelgewelf op een vierkante onderbouw. Er is dan in de hoeken ee...

Koevoet
De 'voet' van een koe heeft een gespleten hoef. Naar die vorm is het bekendste inbrekers- en krakersgereedschap genoemd. Vreedzamer (alhoewel niet altijd gewaardeerd) is het gebruik door slopers. De koevoet als gereedschap is een stalen staaf met aan één kant een wulpse bocht, eindigen...

Kolossale orde
Groots. Geweldig. Kortom: kolossaal. Dat is de indruk die de architect wil maken wanneer hij kiest voor de kolossale orde. Dat effect bereikt hij door de gevel te versieren met zuilen, halfzuilen of pilasters die vanaf een flinke plint of basement omhoog reiken, liefst tot aan de kroonlijst. Een fra...

Koningsgalerij
Hoog in de gevel van vooral Franse kathedralen is soms een rij meer dan levensgrote beelden te zien van kennelijk erg belangrijke heren. Het zijn koningen, de rij heet dan ook de koningsgalerij. Maar welke koningen zij het? Zeker is dat meestal niet, maar in een enkele gevallen is bekend dat het om ...

Koningsstijl
Een gewone makelaar koppelt bovenin in een kap twee spantbenen aan elkaar. Wanneer meer spantbenen verbonden worden, zoals dat soms bij een eindschild het geval is, heet deze makelaar 'koningsstijl'. Op een zolder kan deze een fraai beeld opleveren. De meeste koningsstijlen doen hun werk, anders dan...

Koolbladkapiteel
Tal van planten hebben beeldhouwers geïnspireerd tot florale motieven. Voor het koolbladkapiteel zal dus wel de kool model gestaan hebben. Maar welke kool? De boerenkool en de spitskool zouden toch een heel verschillend kapiteel opleveren? Hoewel krullende koolbladeren in sommige kapitelen duid...

Koor
van kerk Een kruiskerk bestaat uit een schip, transept en koor. In de Middeleeuwen wijst het koor meestal naar het oosten, na die tijd wordt minder rekening gehouden met de oriëntatie. Vooral bij gotische kerken heeft het koor een enorme omvang. Dit hangt samen met...

Koorafsluiting
De afgrenzing tussen het koor en de kooromgang heet de koorafsluiting, niet te verwarren met de koorafscheiding tussen koor en transept. De vorm van de koorafsluiting is vaak die van hek, een open tracering of een muur als achterwand voor de koorbanken. Gezien de in het oog lopende plaats van de koo...

Kooromgang
Het koor van de kerk is de plaats waar het belangrijkste gebeurt: hier staat het hoofdaltaar. In de liturgie speelt dit een hoofdrol. Maar er gebeurt meer in een kerkgebouw. Zeker in de middeleeuwen werd de euchristieviering aangevuld met vele andere ceremoiën, waaronder grote of kleine process...

Kooromgangsgalerij
Bij belangrijke laatromaanse en vroeggotische kerken loopt soms boven de zijbeuk van het schip een zijbeuksgalerij. Deze is even breed als de zijbeuk. Dat is het verschil met het smalle triforium. In het transept kan de zijbeuksgalerij doorgezet zijn. We gebruiken er dan gemakshalve toch ook maar de...

Koorsluiting
Een (georiënteerde) kerk kan aan de oostzijde op verschillende manieren beëindigd zijn: halfrond, veelhoekig of met rechte gevel. Wanneer de kerk een kooromgang heeft, al dan niet met straalkapellen, dan wordt de koorsluiting van de lichtbeuk beschreven en niet de hiermee samenhangende pla...

Koortoren
Als een kerk een toren heeft, staat deze meestal aan de westkant, tenminste wanneer het koor op het oosten gericht is. Een tweetorenfront aan die westzijde geeft aan dat de kerk belangrijk is. Een dakruiter of vieringtoren maakt het silhouet nog interessanter, maar meestal houdt het daarmee voor wat...

Koppenverband
Wanneer je een koppenverband ziet, dan is er iets bijzonders aan de hand. Een muur die alleen maar koppen laat zien heeft geen sterk verband. De stootvoegen liggen zo dicht boven elkaar dat een verzakking al snel een scheur geeft. Bij al die koppen naast elkaar ga je ervan uit dat deze allemaal hore...

Korbeel
van kapgebint Een spant van een kapconstructie bevat één of meer schaargebinten, waarbij een dekbalk op de spantbenen rust. Om de zijdelingse krachten op te vangen, denk hierbij aan een fikse herfststorm, is een versteviging van de hoeken nodig. Het korbee...

Korbeel
van gebonden gebint Met vierkante bierviltjes kun je het goed uitleggen: op twee rechtopstaande viltjes kan best een derde gelegd worden, maar de constructie kukelt wel meteen om. Als je het bovenste viltje op de twee andere vastlijmt, helpt dat misschien even, maar erg ...

Korenschoof
Het graan werd vroeger met de zeis gemaaid. Bij de graanoogst werden de afgesneden halmen van de tarwe, rogge of haver samengebonden tot bossen, die zo tegen elkaar gezet werden dat het geheel vanzelf overeind bleef staan: dat waren de korenschoven, ook wel korengarf of garve genoemd. De aren wezen ...

Korfboog
Een korfboog is het gemakkelijkst te omschrijven als een gedrukte rondboog. Dat is wel een beetje kort door de bocht, want er zijn diverse bogen die daar min of meer op lijken. Een rondboog is een halve cirkel, dus getrokken vanuit één middelpunt en met één straal. Een ko...

Korstmos
Onder de muurbegroeiingen neemt het korstmos een bijzondere plaats in: het groeit wel, maar is geen plant. Onder de microscoop blijkt dat het hier gaat om een intieme vorm van samenleven van een schimmel en een alg. Die hebben we allebei al vaak op muren gezien. In de vorm van korstmossen kunnen ze ...

Korteling
De kortelingen zijn de korte balken van een steiger. Voor de stevigheid kunnen deze aan één kant het best een stukje in de muur steken. Het gat daarvoor, het kortelinggat, is bij de bouw uitgespaard en blijft vaak open (of provisorisch gedicht) voor onderhoudswerkzaamheden. Zijn er gee...

Kortelinggat
De gevels van middeleeuwse gebouwen tonen soms rijen vierkante gaten. Ieder gat is ruim zo hoog als één of twee bakstenen (afhankelijk van de dikte) plus de voeg erboven en die eronder. Die afmeting van rond de 10 bij 10 cm geldt ook bij natuursteen, maar daar is voor de gaten een hoek...

Kostersteen
Hoe werden belangrijke berichten doorgegeven worden in de tijd van voor de radio en TV? Als het kerkelijke berichten waren, die wel tot de zondag konden wachten, deed de pastoor tijdens de mis 'kond' vanaf de preekstoel. Maar anders? De koster had in vele gemeenschappen tal van taken. De klok luiden...

Kraagsteen
Een uit de muur stekende steen kraagt uit en heet 'kraagsteen' wanneer hij iets draagt. Deze steen is te vergelijken met een half kapiteel, maar in dit geval staat hij niet een halfzuil of schalk. Een kraagsteen kan gewelfribben dragen. Een boogfries rust meestal op een reeks kraagsteentjes. Een kra...

Kraaldeel
Een plank met een kraalprofiel aan één kant heet een kraaldeel. Het is een dikke vorm van een kraalschroot, want een schroot is altijd dun. Kraaldelen worden onder meer gebruik voor houten wanden, ze stammen meestal uit het eind van de 19e of het begin van de 20e eeuw. Vóó...

Kraalprofiel
Een veel voorkomend profiel is het kraalprofiel. Het is een ronde vorm die iets opsiert. De vorm van die kraal kan nogal variëren. Een kraaldeel is een plank met een ingegroefde flauwe ronding, bij een omkraald venster gaat het om een dikke rondstaaf. De peerkraal is ook behoorlijk rond, maar h...

Kram
Een kram is het beste te omschrijven als een nietje, al is het meestal dan wel een groot uitgevallen nietje. De vorm is dus duidelijk: een recht stuk metaal heeft aan beide kanten een haaks omgebogen stuk. Zijn die einden scherp, dan kan de kram zo in hout geslagen worden. Twee stukken worden zo als...

Kreupele stijl
Er is niets mis met een kreupele stijl. Een kreupele helpt zichzelf om overeind te blijven met een stok of kruk. Het lijkt er een beetje op, het spant waarvan de spantbenen ondersteund lijken te worden door een extra 'stok'. Maar dat is schijn. Bij een spant met kreupele stijlen staan de spantbenen ...

Krijgsvlegel
Hij doet enigszins aan een dorsvlegel denken, deze krijgsvlegel (20). Van dit stuk middeleeuws wapentuig is de werking duidelijk en spreekt tot de verbeelding. Het aantal schakels van de korte ketting garandeert een optimaal gebruik. Stalen punten aan de uiteinden bevorderen de effectiviteit. ...

Krommer
Op zolder staat de kapconstructie: die kan natuurlijk niet gemist worden. Hoewel, wie veel op zolder wil bergen, kan de grenen spanten missen als kiespijn. Soms stoot je je hoofd tegen de dekbalk, dan weer heb je last van het spantbeen, dat naar je gevoel altijd te ver in de ruimte steekt. Immers, o...

Kroon
van klok Een klok kan niet luiden wanneer hij niet opgehangen kan worden. Om de enorme last van een luidklok aan de luidbalk te kunnen hangen, is de bovenzijde van de klok voorzien van een uitstekend deel in de vorm van een opengewerkte kroon. Door de openingen ervan wo...

Kroonlijst
Wat is een kroonlijst? Het antwoord hangt ervan af aan wie je deze vraag stelt. De klassiek geöriënteerde architectuurhistoricus vertelt een verhaal over tempels en hoofdgestellen. 'De kroonlijst is het bovenste, uitstekende onderdeel van het hoofdgestel. Daaronder loopt een fries, en het ...

Kruihaspel
Met het kruiwerk wordt de kap van een molen met zijn wieken op de wind gericht. De molenaar doet dit door aan het kruirad te draaien. Dat rad is bevestigd aan een as en vormt daarmee de haspel. Door het draaien aan het kruirad wordt om de as een ketting of touw gewonden, dat aan zijn uiteinde een ha...

Kruirad
van molen Het kruirad is het onderdeel van de kruihaspel waarmee de molenaar de as in beweging krijgt, waaromheen zich dan de ketting windt die het hele kruiwerk in beweging brengt. Met kruiwerk draait dan ook de kap van de bovenkruier naar de wind. En daar gaat het om:...

Kruisbloem
Het is het mooiste element van de gotiek: de natuurlijke vormen van bladeren bekronen, van boven gezien in kruisvorm, alles wat echt versierd moet worden. Een grote kruisbloem, ook finaal genoemd, heeft meerdere bladeren onder elkaar. De kruisbloem staat bovenop de pinakel; het is welhaast een klein...

Kruisboog
De kruisboog of voetboog is een wapen dat vooral op de korte afstand zeer effectief was, hoewel zij ook op 100 m. voor de tegenstander een niet te onderschatten gevaar inhield. Het maximale bereik was 350 m. Men spreekt in vakkringen niet meer over pijlen voor de kruisboog, maar over bouten. Ook kru...

Kruisdak
Een kruisdak ziet er, van bovenaf gezien, uit als een kruis omdat de kap bestaat uit twee elkaar snijdende daken. We komen dit type dak in onze streken niet vaak tegen. Snijdende daken wel, maar dan zijn deze meestal onderdeel van een veel complexere kap die in zijn geheel niet de vorm van een kruis...

Kruisgraatgewelf
Een kruisgraatgewelf is een graatgewelf dat op een vierkant of rechthoekig grondplan geslagen is. Vanuit iedere hoek vertrekt een graat, dat levert samen twee elkaar kruisende graten op, vandaar de naam. De simpele vorm van dit gewelf kun je ook zien als twee tongewelven die elkaar doorsnijden. Voor...

Kruiskerk
Een kruiskerk heeft een plattegrond in de vorm van een kruis. Je moet dan wel door je oogharen kijken en bijvoorbeeld de straalkapellen wegdenken. Met 'kruis' wordt het 'gewone kruis' bedoeld, waarvan het onderste deel langer is dan de rest. Wanneer de armen allemaal even lang zijn (een Grieks kruis...