UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Vlieringgebint
Alleen in een kap met spanten die meerdere jukken boven elkaar hebben, komt het vlieringgebint voor. Het onderste juk is het zoldergebint, alle jukken daarboven zijn vlieringgebinten. Wanneer van fliering tot fliering een vloer gelegd is, bevat het vlieringgebint een vliering. Ook wanneer er geen vl...

Vliezo-trap
Hoewel de meeste mensen de vliezo-trap kennen, is hij in de meeste bouwkundige woordenboeken niet te vinden. Een ondergeschoven kindje onder de trappen? Geschoven is hij in ieder geval wel. De naam komt van 'vliering' en 'zolder', de ruimten waarheen deze trap meestal leidt. De essentie is dat de tr...

Vloer in Cosmatenwerk
Cosmatenwerk is vooral bekend geworden door de fraaie natuurstenen vloeren die door de Cosmatenfamilie en hun navolgers in talloze Italiaanse romaanse kerken gelegd werden. Het gaat hierbij om incrustatie, waarbij geometrische patronen gemaakt worden door kleurige stukjes natuursteen in uitgehakte h...

Vloerdeel
Een plank van naaldhout heet een 'deel' en is meestal van grenen of vurenhout. Een vloerplank is in dat geval een 'vloerdeel'. Dit is tegenwoordig vrijwel de enige soort plank die in vloeren te vinden is, want het eikenhout is voor deze toepassing rond 1600 al bijna uitgestorven. We hebben het dan w...

Vloerplank
Aan een balklaag heb je niets zonder een vloer om op te lopen. Al bestaan er stenen vloeren, ook op houten balken, toch lijken planken in de loop der eeuwen bijna het alleenrecht gehad te hebben. Voordat het grenenhout opkwam, waren eiken vloerplanken gebruikelijk. Deze gaan bij goed onderhoud eeuwe...

Vlot
Eeuwenlang is hout in Nederland ingevoerd op een voor de hand liggende wijze: gewoon drijvend. Het klinkt weliswaar eenvoudiger dan het is. Hout drijft wel, maar voor de houthandel moest het tot vlotten samengebonden worden. De vlotten, die vooral via de Rijn op ons land afkwamen, bestonden vooral u...

Voeg
De stevigheid van metselwerk hangt maar voor een deel af van de sterkte van de bak- of natuursteen. Bijna onmisbaar is de mortel die deze verbindt. Alleen een enkele uitzondering bevestigt deze regel: bij stapelbouw worden de stenen koud op elkaar gelegd. Normaliter geeft de mortel de muur zijn krac...

Voegen
Voegen is behalve het meervoud van 'voeg' ook de handeling, waarbij de voegen gemaakt worden. De metselaar doet dat meestal, al is het soms het werk van een specialist: de voeger. Bij het metselen wordt op een laag baksteen (of natuursteen) de volgende gelegd door over de lengte van enkele stenen ee...

Voegspijker
Voor het maken van een goede voeg is een speciaal hulpmiddel nodig. Wanneer de metselaar de mortel met een troffel op de voegen zou smeren, zou die meer op de steen dan in de voeg terecht komen. Er is dus een 'troffel' nodig die niet breder is dan de te vullen voeg: dat is de voegspijker. De breedte...

Voet
van doopvont Wanneer de vorm van een doopvont duidelijk twee of drie delen te onderscheiden zijn, is het onderste deel de voet. Het bovenste is de kuip; daarop past vaak nog een (soms heel fors) deksel. Een aantal natuurstenen romaanse doopvonten heeft een ronde vorm waarbij geen ...

Voet van kelk
, ciborie, monstrans e.d. Een beker kan staan zonder voet, de onderkant is meestal breed genoeg. Het latijn voor 'beker' is 'cuppa' en dat is de naam van het bovenste deel van het type kelk dat zo is opgebouwd dat er drie delen te onderscheiden zijn. Die kelk heeft onderaan een voe...

Voetloof
Het basement van een zuil bestaat uit een rond gedeelte bovenaan en een vierkante of veelhoekige basis daaronder. Een romaanse zuil heeft meestal tenminste een voetring met daaronder een voetplaat. Om de overgang van rond naar vierkant te verlevendigen maakten veel steenhouwers hier versieringen op ...

Voetmuur
De eerste houten gebouwen stonden stevig op de grond. Sterker nog: de stijlen waren ingegraven. Daardoor herkennen we de plattegrond van prehistorische boerderijen bij opgravingen aan de paalgaten. Stevig, maar wel vergankelijk, want hout dat vochtig wordt rot snel weg. Houtbouw wordt daarom meestal...

Voetplaat
van vakwerkbouw In de vakwerkbouw is de voetplaat erg belangrijk: het is de balk waar de stijlen van het bovenliggende deel van het gebouw in verankerd zijn. De onderste voetplaat kan op een voetmuur liggen, die geeft de balk wat bescherming tegen optrekkend vocht. Ook ...

Voetring
De voetring is het bolle profiel dat vaak onder de schacht van een zuil te vinden is. Deze ring ligt dan op een vierkante voetplaat en vormt daarmee het basement in algemene zin. In klassieke zin wordt het basement veel strikter benoemd: het Attische basement bestaat uit twee voetringen - die dan 't...

Vogelgat
Om verschillende redenen hebben sommige gebouwen speciale ingangen voor vogels. De duiventoren is een variant van het kippenhok: dankzij de vogelgaten zijn er dagelijk verse eitjes en een mals duifje op zijn tijd. De invliegopeningen in de topgevels van gebouwen waarvan de eigenaar het recht had om ...

Voordeur
De voordeur is de deur in de hoofdingang van een pand. Bij een huis in de rij is dit vrijwel altijd de enige ingang in de rooilijn, en die zit dan dus in de voorgevel. Bij heel brede huizen heeft de voorgevel soms méér dan één ingang, alleen de belangrijkste (en dus rijks...

Voorgevel
De voorgevel is de gevel waarin zich de hoofdingang van een pand bevindt. Natuurlijk is dit dan ook de kant waarop een architect zich het meest uitleeft, de eigenaar het meest wil pronken en waaraan dus de meeste versieringen voorkomen. Dat wil echter niet zeggen dat alle voorgevel luxueus uitgevoer...

Voorhamer
Afgezien van de middeleeuwse strijdhamer is de voorhamer de engste soort hamer. Je zou kunnen zeggen dat het gewicht van het blok het maximum is van dat wat een sterke kerel hanteren kan. De kracht van de klap wordt vergroot door de lengte van de steel, bij de voorhamer is deze het maximum van wat n...

Voorloef
voor kinderbint Kinderbinten liggen op de moerbalk of ze zijn er helemaal, dan wel half ingelaten. Zijn ze opgelegd, dan heeft de timmerman het gemakkelijk: met een flinke spijker is het dunne balkje al snel aan de dikke bevestigd. Nadeel is wel dat de samengestelde bal...

Voorpoort
van stadspoort Een stadspoort bestaat in zijn eenvoudigste vorm uit een vierkante poorttoren. Iets geavanceerder is de poortdoorgang tussen twee flankerende, meestal ronde torens. Om de toegang tot de stad nog beter te beveiligen werd vóór deze eigenlijke stadspoort ...

Voorraam
van raamstel Soms valt het niet mee om te benoemen wat je ziet. Twee ramen achter elkaar, dat is een goede manier om te isoleren. Maar wanneer je dat 'dubbele ramen' noemt, denkt iedereen aan dubbele beglazing in de vorm van isolatieglas. Of misschien wel aan een venster met twee ...

Voorzetraam
Isolatie is vanuit milieuoverwegingen een groot goed. Vanuit de monumentenzorg bestaat daartegen ook geen bezwaar, tenminste wanneer het gebeurt op een manier die de monumentale waarden niet aantast. Het gaat dan om een eventuele fysieke aantasting of visuele schade. Wanneer bijvoorbeeld isolatiegla...

Voorzetroede
Kende je de term 'voorzetroede' nog niet? Dat ligt voor de hand. Het is zelfs te hopen dat je nog nooit voorzetroeden gezien hebt. Het gaat hier om een gelukkig uiterst zeldzaam staaltje van misleiding. Tussen degenen die een monument in zijn authentieke staat willen behouden en mensen die daar wat ...

Vorktracering
Een venster dat door een stijl of deelzuiltje in tweeën wordt gedeeld, heeft geen tracering. De eenvoudigste tracering is de vorktracering met één montant, die zich bovenaan vertakt als een gaffel (en dat is de eenvoudigste vorm van een vork). Er ontstaan binnen het spitsboogvenst...

Vorstkam
De nok van het dak is tegenwoordig een simpele lijn. In het verleden werd dit toch echt wel in het oog lopende onderdeel van een gebouw graag gebruikt voor het aanbrengen van versiering, tenminste door wie zich dat kon permitteren. Is de nok van metaal voorzien, lood bijvoorbeeld, dan is daarop gema...

Vorstpan
Op de nok van het dak passen geen gewone dakpannen, en op hoekkepers ontstaat eenzelfde probleem. Er is daar iets nodig dat min of meer halfrond de nok of hoekkeper afdekt en over de aangrenzende dakpannen heenvalt. Dat is de vorstpan: de dakpan die speciaal voor allerlei vorsten bedoeld is. Op de n...

Vouwluik
Om een venster geheel af te sluiten met luiken, moet het luik - of de twee luiken samen - dezelfde breedte hebben als dat venster. Vaak is dat geen probleem, maar het komt toch regelmatig voor dat één van de luiken in openstaande toestand dan vóór een ingang of een ander ...

Wachtende muur
De Fransen noemen het zo mooi 'mur d'attente', de Duitsers 'Wartemauer'. En wij? We hebben het er niet over. Immers, de manier waarop in omringende landen gewacht werd op een bouwplan van de buurman hangt samen met het gebruik van natuursteen voor de voorgevel. En met een opgelegd stedenbouwkundig c...

Waterbord
Om de inwateren tussen de windveer en de dakbedekking tegen te gaan, dient het waterbord. Het is een eenvoudige plank die de gevellijn volgt en schuin naar achteren helt is om het water naar de dakbedekking af te voeren en zo de gevel daarvan te vrijwaren. Wanneer de gevel hoger is dan de dakbedekki...

Waterhol
Om te zorgen dat water dat naar beneden druipt langs iets dat men liever droog zou houden, kan op een slimme manier de zwaartekracht gebruikt worden. Neem een gevel. Na een bui loopt het water erlangs naar beneden. Een uitstekende lijst in het metselwerk verspert deze weg en dan moet het water wel o...

Waterkelder
Goed drinkwater was tot voor een eeuw niet gemakkelijk te verkrijgen. Wie geluk had, woonde in de buurt van een put met goed water. Het feit dat Amsterdammers met schuiten water lieten aanvoeren van de Mariapomp in Utrecht, zegt veel over het verschil in kwaliteit van putten en pompen. Veel particul...

Waterlijst
in vakwerkbouw Waterlijsten komen vaak voor aan stenen gevels. Houten gevels zijn kwetsbaarder voor vocht, maar bij vakwerkbouw wordt het regenwater meestal door overstekken 'geloosd'. Toch komt het voor dat ook een houten gevel een waterlijst heeft in de vorm van een w...

Waterloop door klooster
Bij de keuze van de plaats voor de stichting van een klooster kwam - zeker in de middeleeuwen - heel wat kijken. Om te beginnen speelde het soort kloosterorde een grote rol: de bedelorden, bijvoorbeeld, wilden midden in de middeleeuwse stad zitten. De cisterciënzers daarentegen, zochten de eenz...

Waterpomptang
Iedereen kent het woord 'waterpomptang', al weet niet iedereen welke tang uit zijn gereedschapskist zo heet. Weinigen sleutelen aan waterpompen, niet iedereen is loodgieter. De tang is toch populair omdat je er zoveel mee kunt doen. Je kunt hem gebruiken als buigtang en - voorzichtig - als sleutel v...

Watertoren
Drinkbaar water is een groot goed. Menigeen realiseert zich bij het verspillen van drinkwater niet hoeveel moeite onze voorouders moesten doen om geen afschuwelijke ziekten op te lopen door onbetrouwbaar water. Niet voor niets was (slap) bier en wijn als alternatief gebruikelijk. Het water voor de b...

Weergang
Op de weermuur van een kasteel of stad is de weergang onmisbaar: het is de ruimte waar de verdedigers lopen om voor hun leven te vechten. De borstwering ervan heeft moordgaten en kantelen, voorzien van schietgaten. Wanneer de borstwering aan de veldzijde voldoende uitkraagt, kan deze als werpgang fu...

Weergang op spaarbogen
Een stadsmuur of andere weermuur heeft een borstwering met kantelen, schietgaten en moordgaten. Dat is handig bij de verdediging, maar je moet er dan wel bij kunnen. Achter de borstwering loopt daarom de weergang, waar de verdedigers op lopen. Weinig muren zijn zo dik dat er bovenop plaats is voor z...

Weermuur
De muur van een verdedigingswerk is een vestingmuur. Voor de middeleeuwse voorbeelden, die voorzien zijn van een weergang, wordt meestal de term weermuur gebruikt. Het gaat dan om de muur van een kasteel of stad, die bekroond wordt met kantelen en moordgaten, of door een gesloten weergang. Omdat de ...

Weg
Bij een weg denken we aan de snelle verbinding tussen twee plaatsen, waarover we comfortabel kunnen rijden dankzij een strak wegdek. Dat is pas sinds kort zo. Om te beginnen was varen vroeger comfortabeler dan rijden: de waterweg was zeker voor het transport van zware goederen de eerste keuze. En ei...

Welfurn
Een heel slimme manier om gewelven lichter te maken bestaat uit het gebruik van hol aardewerk in het metselwerk. De Romeinen kenden deze truc al en ook in de Byzantijnse architectuur werd de (ge)welfurn toegepast. Soms werden afgedankte amforen los vermetseld, meestal werden de urnen, vaten of buize...

Wenkbrauwboog
De naam is heel goed gekozen: een iets uitstekende boog boven een venster doet denken aan de wenkbrauw boven een oog en heet daarom wenkbrauwboog. Een wenkbrauw beschermt het oog soms ietsje tegen de zon, maar de wenkbrauwboog steekt daarvoor niet genoeg uit. Dit sierelement komt veel voor aan het e...

Wenteltrap
De term 'wenteltrap' is het verzamelbegrip voor alle trappen, van hout, steen, beton, staal of wat dan ook, die spiraalvormig omhoog leiden. Dat kan zijn rond een spil of rond een gat. De bekendste wenteltrap is de spiltrap. Deze heeft, zoals de naam aangeeft, altijd een spil. De slingertrap mist de...

Werpgang
De werpgang is een weergang die uitsteekt buiten de weermuur en daardoor voorzien kan worden van werpgaten. De tijdelijke houten vorm heet hordijs, de stenen variant is de machicoulis. De mezenkooi is een korte machicoulis of hordijs. Tekst: Jean Penders, 08-2005. Bronnen: zie literatuurlij...

Werpgat
Bij de bestorming van een kasteel of stadsmuur willen de aanvallers naar boven en de belegerden hebben daar bezwaar tegen. Zwaarwegende argumenten, zoals flinke keien, zijn dan bruikbaar en ook heel vurige, zoals kokende pek. Maar als je wat over de borstwering wil kieperen, loop je de kans getroffe...

Westwerk
Wanneer aan de westkant van een belangrijke romaanse of voor-romaanse kerk een indrukwekkend front oprijst, spreken we (vaak) van een westwerk. De term 'westblok' wordt ook wel gebruikt, die geeft goed aan dat het hier om een stevig 'blok' gaat. Maar het valt niet mee om de term af te grenzen van an...

Wiekenkruis
Bij een windmolen draait het om het vangen van de wind. Dat doen de wieken, deze vier vormen samen het wiekenkruis. Hiertoe wordt ook de askop gerekend, het weinig benijdenswaardige onderdeel dat alle krachten moet overbrengen op het inwendige stelsel van assen en raderen en - niet te vergeten - de ...

Wijdingskruis
Het belang van de wijding van een kerkgebouw was voor de middeleeuwers veel groter dan menigeen nu nog kan vermoeden. Het gebouw werd door een uitgebreide ritueel 'onttrokken' aan het profane gebruik. De bisschop zelf voltrok de ceremonie, samen met hoge geestelijken. Onderdeel van de plechtigheid w...

Wijnstok
in de beeldende kunst In de vroeg-Christelijke kunst was de druif een belangrijk symbool, evenals de wijnstok. Immers, in de bijbel staat: "Ik ben de wijnstok en gij zijt de ranken". De wijnstok met zijn trossen druiven, werd dan ook vaak afgebeeld. Dat dit motief als ornament pop...

Wild verband
Al blijf je er naar kijken, in het metselwerk van wild verband valt geen regelmatig verband te ontdekken. Net als de denkt een laag met alleen maar koppen te vinden, zit er weer een strek tussen. Tussen een rij strekken zie je weer een kop. Het is dus geen kruis- of staand verband. En dan per laag, ...

Wimberg
Een wezenlijk onderdeel van de vormentaal van de gotiek is de wimberg. Dit sierelement verhoogt een spitsboog tot een driehoek en is vaak boven vensters, ingangen en nissen te vinden. In de latere gotiek kunnen de zijden kunnen hol of bol gebogen zijn. De randen zijn bij de rijke voorbeelden afgezet...

Windas
Bij alle hijswerktuigen draait het om de as: de ronde balk waaromheen het touw of de ketting gewonden wordt waaraan getrokken wordt door, bijvoorbeeld, de te hijsen last. Bij het kruiwerk van een molen heet deze as de kruias en daarmee wordt aan een vast punt getrokken, zodat de molen naar de wind g...

Windhaak
Een openslaand raam of deur kan bij een windvlaag te hard open of dicht slaan. Daarom is er meestal een mogelijkheid om raam of deur in de open stand vast te zetten. Het simpelst is de windhaak. Deze haak zit draaibaar vast in een oog in de muur of in het kozijn. De andere kant van de stang is omgeb...

Windrichting
Bij het weerbericht let de gemiddelde luisteraar vooral op de voorspelling van regen of zon, daarna op de temperatuur en dan pas op de windrichting. Voor verschillende beroepsgroepen is de windrichting het belangrijkste onderdeel, zoals voor schippers en molenaars. De windvaan was hun hulpmiddel v&o...

Windschoor
De windschoren in een kapconstructie moeten de krachten opvangen die de wind uitoefent in de langsrichting van de kap. Dat vraagt om nadere uitleg. De wind kan een kap uit model drukken, en dat is in het verleden heel wat keren gebeurd. Een storm die van opzij komt, die dus op de langsschilden beukt...

Windturbine
De moderne windmolen is de windturbine. Deze is ook de meest omstreden molen. Vanuit milieuoverwegingen is de molen geliefd als bron van duurzame energie, maar anderen vinden deze molen een grote aantasting van het milieu. Visueel is een wipmolen inderdaad een heel ander verhaal dan een turbine die ...

Windvaan
Een vaan is een vlag. Op een hoog punt geeft deze vanzelf de windrichting aan. Een vlaggetje slijt erg snel in de wind, daarom is een metalen windvaantje wel zo handig. Op een kerktoren heeft de windvaan een praktische betekenis, zeker toen boeren de weerberichten nog niet op de radio konden beluist...

Windveer
Wanneer de gevel niet hoger opgaat dan de dakbedekking, ook dan moeten regen en wind niet onder de pannen of het riet kunnen komen. Aan de voorzijde is een simpele plank als 'windveer' voldoende om dat te voorkomen en met een 'waterbord' aan de bovenzijde kan alles afgedekt worden. Bij een houten pu...

Winket
Een forse dubbele deur heeft als voordeel dat er een grote ingang mee afgesloten kan worden. Het nadeel is dat de deur erg zwaar wordt en het dus niet meevalt om even naar binnen of buiten te glippen. Vooral bij een stadspoort kan dat toch erg hard nodig zijn. Daarom zijn dergelijke deuren vaak voor...

Wipmolen
De wipmolen heeft misschien wel de meest aansprekende vorm van alle molentypes. In het wijde polderland lijkt het bovenhuis als een blok te balanceren op de punt van de ondertoren. Een vierkant op een driehoek, op een afstand geeft dit een fraai silhouet. Om het wiekenkruis naar de wind te richten w...

Wisseldorpel
De wisseldorpel hoort bij het schuifvenster, maar is het daar wel een dorpel van? Kruis- en kloosterkozijnen hebben tussen de boven- en onderramen een dorpel: die heet de tussendorpel. Dat is een vaste balk, die deel uitmaakt van het kozijn. Op een afstand lijken ook bij het schuifvenster het boven-...

Witte Hamerpan
Is de Hamerpan al zeldzaam, zeer zeldzaam is de witte variant. Deze werd bij de steenbakkerij in Nijmegen gebakken van witbakkende Rijnklei en was bedoeld om de warmte van het zonlicht zoveel mogelijk terug te kaatsen (dit in tegenstelling tot zwarte pannen, die warmte opnemen). Voor koelhuizen is d...

Wolfeindgoot
Een wolfeind is weliswaar maar een klein dakschild, maar wanneer het uitgevoerd wordt als gootloos dakschild betekent dat dat het regenwater langs de kopgevel druipt. Bij een schuur op een boerenerf geeft dat niet, maar elders krijgt het wolfeind meestal toch een eigen goot. Het probleem van deze wo...

Zaag
De zaag is een van de oudste stukken gereedschap, al duizenden jaren geleden ontdekte de mens dat een 'mes' met tanden heel handig kon zijn. Ook bij de moderne zaag gaat het nog steeds om haar tanden: stand, grootte en dergelijke. Daarin onder meer verschilt het haast eindeloos grote aantal zaagsoor...

Zaagsnede
als ornament Om een houten onderdeel van een constructie te versieren staat de timmerman heel wat gereedschap ter beschikking. De beitel en de guts worden hiervoor het meest gebruikt. Maar de eenvoudigste versiering blijft toch wel de verdiepte lijn die met een simpele snede van d...

Zaagtandlijst
Een tandlijst van uitstekende bakstenen is een geliefd siermotief. Niet in de laatste plaats omdat het eenvoudig te maken is. Een bloktandlijst van hout of natuursteen is dat niet, uitgevoerd in baksteen noemen we deze een platte muizentand en daarmee zakt de kostprijs. Ietsje moeilijker? Leg de ste...

Zadeldaktoren
Een toren die een zadeldak heeft, in plaats van een spits of een of andere ingewikkelde bekroning, heet een zadeldaktoren. Meestal betreft het een kerktoren. Het zadeldak staat tussen twee punt- of tuitgevels. Bij de romano-gotiek in Friesland en Groningen is deze allereenvoudigste beëindiging ...

Zakraam
Een schuifvenster is pas een schuifvenster wanneer tenminste één van de twee ramen kan schuiven. Dat is in ieder geval het onderraam. De uitzonderingen die deze regel bevestigen zijn waarschijnlijk schuifbare ramen die later zijn vastgezet, en eigenlijk is het dan een ex-schuifvenster ...

Zandweg
De liedjes van vroeger wekken de indruk dat het toen allemaal heel romantisch was: "Een karretje dat op de zandweg reed" en "Hoog op de gele wagen". Maar wie hoog op de postkoets op een zandweg heen en weer geslingerd werd, piepte heel anders. Op rul zand valt niet te rijden. Een zandweg is dus alti...

Zeis
Om te oogsten moet je meestal maaien, al gaat het bij bijvoorbeeld de wijnoogst wat voorzichtiger. Tarwe en rogge kun je op een minder subtiele manier oogsten. Ook bij het maaien van gras of onkruid kun je flink aanpakken. Met een gewoon mes afsnijden lukt niet, een fikse haal met een krom mes (de s...

Zeskante dakruiter
Een dakruiter is meestal achtkantig, maar een ruiter met vier en zes kanten komt ook voor. De zeskante dakruiter is meestal zo geplaatst dat twee zijden evenwijdig lopen aan de nok. De nok loopt dus tegen stijlen van de ruiter aan. Een vaste regel is het echter niet: we kennen dus ook de gedraaid ge...

Zeskante torenspits
Een spits met acht zijden past niet goed op een vierkante of achthoekige toren. Daarom moeten we deze zoeken op een zeskante dakruiter. Meestal staat hij dan op een open lantaarn met hetzelfde grondplan. Aan de onderzijde kan de spits ingesnoerd zijn, recht of hol. Tekst: Jean Penders, 05-200...

Ziende kap
Een kap die je ziet is een ziende kap wanneer je hem ziet. Bedoeld wordt niet dat je de constructie ziet wanneer je op zolder staat, want bij een ziende kap is er geen zolder. Je ziet de kap dus vanuit de lager gelegen ruimte. Dat wat anders de vloerbalk van de zolder zouden zijn, heet nu de trekbal...

Zigzagkraal
Een zigzagkraal is een kraalprofiel dat een zigzag-gebroken lijn volgt. Deze toepassing van het zigzagornament is onder meer te vinden aan gewelfribben uit de overgang van romaans naar gotiek. Het romaanse gewelf kent nog geen ribben, de gotische ribben hebben vrijwel uitsluitend profielen in de len...

Zigzagornament
De term 'zigzagornament' betreft een siermotief dat bestaat uit een zigzag-gebroken lijn. Het ligt voor de hand om voor de omschrijving van de zigzag naar een zaag te verwijzen, maar dat is niet helemaal juist: die tanden wijzen meestal ietsje schuin in één richting. De zigzag is beter...

Zijbeuk
van kerk Wanneer het schip van een kerk meerdere beuken naast elkaar bevat, is de middelste de middenbeuk, daarnaast liggen de zijbeuken. Meestal één, soms twee aan iedere kant. Er bestaan ook voorbeelden van kerken met maar aan één kant een ...

Zijbeuksgalerij
In heel belangijke romaanse en vroeg-gotische kerken is boven de zijbeuk soms een galerij te vinden, die even breed is als de zijbeuk. Die laatste eigenschap vormt het onderscheid met het triforium, dat boven de zijbeuksgalerij geplaatst kan zijn en slechts een smalle loopgang is. De zijbeuksgalerij...

Zijkniptang
Een kniptang die niet aan de voorkant, maar aan de zijkant knipt, is een zijkniptang. Eigenlijk hoeft dat niet uitgelegd te worden, want het woord zegt het al. Wanneer je er met een voorkniptang niet goed bij kunt, omdat de handvaten in de weg zitten, lukt het misschien wel met het exemplaar dat de ...

Zinken dakbedekking
Zink wordt op diverse manieren gebruikt als dakbedekking. Dit metaal wordt hiervoor sinds de 19e eeuw gebruikt. Het meest op de 'ouderwetse' dakpannen lijken de 'zinken dakpannen', zoals de losanges. De echte doorbraak kwam echter toen forse platen gewalst konden worden. Daarmee bedek je een dak hee...

Zolder
Iedereen denkt te weten wat een zolder is. Maar denkt iedereen dan wel aan hetzelfde? Voor velen is de zolder de bergruimte bovenin het huis: ze benoemen dus een functie. Voor anderen is de zolder de ruimte onder het dak: ze gaan uit van een bouwkundige definitie. Vaak overlappen beide betekenissen ...

Zolderverdieping
De zolder is de ruimte in de kap van een pand. Soms is in de kap een extra vloer aangebracht, waardoor een vliering ontstaat. Vooral vanaf het midden van de 19e eeuw verschenen kappen die geen nok meer hadden. Het bovenste deel was plat: dit is de 'kap met plat'. Het platte dak ervan rust op balken,...

Zonneblinde
'Zonneblinde' is de verzamelnaam voor zonwering met bordjes: al dan niet beweegbare schuin geplaatste plankjes. Bij de persiennes zijn ze schuin,onder een hoek van 45 graden, in de stijlen van het omgaande raamwerk geplaatst. Ze steken wat uit. Omdat zonneblinden, net als luiken, geconstrueerd worde...

Zonneblinde met klep-deel
Hoe handig zonneblinden ook zijn - persiennes of jaloezieën - wanneer je boven bent en er wordt gebeld, kun je niet gemakkelijk kijken of het gewenst bezoek is. Je moet dan de blinden openen. Deze vorm van zonwering komt oorspronkelijk uit zuid-Europa en in die streken is de behoefte om te glur...

Zonneblinde met persienne-deel en jaloezie-deel
Een zonneblinde is het gemakkelijkst te maken wanneer de schuine plankjes vast zitten: dat is het geval bij de bordjes van de persienne. Maar het nadeel is dat er dan geen variatie in de ventilatie en lichttoetreding mogelijk is. Daarom heeft de jaloezie draaibare bordjes. Voor wie niet goed kan kie...

Zonnepaneel
Een goede zaak, zonnepanelen voor de opwekking van duurzame energie, kan strijdig zijn met andere goede zaken, zoals monumentenzorg. Het beeld van een monument wordt aangetast door spiegelende zonnepanelen. Ook in een waardevol stadsgezicht, al dan niet beschermd, zijn ze moeilijk in te passen. Hoe ...

Zoutuitbloei
De mysterieuze witte vlekken op veel nieuwbouw ergeren niet alleen de in zijn trots gekwetste nieuwe eigenaar, maar misschien nog wel meer de architect, die deze 'muurschildering' bepaald niet in zijn ontwerp opgenomen had. Wie dan de aannemer hoort vertellen dat het probleem na een regenbuitje wel ...

Zuil met zigzagornament
In de romaanse kunst worden de schachten van zuilen in de rijkere architectuur met talloze ornamenten verlevendigd. Hierbij wordt naar variatie gestreefd, niet naar een reeks gelijkvormige zuilen of zuiltjes. Vooral in kloostergangen is deze creativiteit te vinden. Onder de vele motieven is ook het ...

Zuildragende leeuw
In de romaanse kunst komen 'getemde' leeuwen voor die op hun rug een zuil dragen. In feite gaat het om een basement in een bijzonder sierlijke vorm, een motief dat uit Lombardije afkomstig is. Soms dragen twee leeuwen broederlijk samen de zuil. Andere beesten of een atlant dragen soms voor de afwiss...

Zwaard
(wapen) In de l5de eeuw waren er zwaarden van uiteenlopende grootte in gebruik. De allergrootste, die met twee handen dienden te worden gehanteerd, waren in gevechten van man tegen man niet voor de hand liggend. Men was aangewezen op zwaarden die desondanks een lengte hadden die m...

Zwanenhalskorbeel
Het korbeel van het gebonden gebint is meestal nogal fors. Logisch, want hoe groter, hoe beter het de hoek tussen moerbalk en muurstijl verstevigt. Het zit daardoor vaak wel wat in de weg en fraai vond men het ook niet meer in de zestiende en zeventiende eeuw. Een tussenoplossing is natuurlijk het v...

Zweepslagmotief
Het zweepslagmotief is het meest kenmerkende element van de Jugendstil. De sierlijke lijnvoering van deze stijl wordt door deze vorm het duidelijkst onderstreept. De vloeiend gebogen lijn met een sterker gebogen einde is op allerlei plaatsen toegepast. De toepassing is decoratief. In het platte vlak...

H-balk
Een H-balk is een stalen balk waarvan de doorsnede de vorm van de hoofdletter H heeft. Maar met zo'n korte typering doen we deze belangrijke balk niet voldoende recht. Het is de bekendste profielbalk, naast bijvoorbeeld de I-balk, U-balk, T-balk en het hoekprofiel dat je de L-balk zou kunnen noemen....

S-voluut
De voluut is al in de oudheid een geliefd siermotief. De combinatie van twee voluten is een essentieel kenmerk van het Ionische kapiteel. Soms worden twee voluten ook omgekeerd verbonden: er onstaat dan een S, met een voluut aan iedere zijde. De voluten draaien in de tegengestelde richting omdat ze ...

S-voluutsleutelstuk
Met een relatief eenvoudige hoofdvorm is het S-voluutsleutelstuk toch een opmerkelijk fraai sleutelstuk, dat meteen als typisch renaissance-element is te herkennen. De hoofdvorm is dezelfde als die van het ojiefsleutelstuk: een hol en bol gebogen lijn. In dit geval heeft ieder einde van de gebogen l...

T-dak
Een T-dak is een samengesteld dak, dat van boven gezien de vorm van de hoofdletter T heeft. In deze betekenis wordt de T ook gebruikt in de termen 'T-boerderij' en 'T-raam'. Bij die T-boerderij komt het T-dak het meest voor. Het gaat hier om twee kappen die haaks op elkaar staan maar elkaar niet sni...

X-anker
Een muuranker dat de vorm heeft van de letter X heet daarom een X-anker. Het omvat een flink stuk van het achterliggende muurwerk, en daar gaat het om. Het staafanker doet dat minder, het Y-anker al wat meer. Het sieranker is het beste muuranker, gezien vanuit zijn functie. Het is ook veel fraaier d...

Y-anker
Een muuranker moet goed grip hebben op het metselwerk. Zou het als een liggende streep uitgevoerd worden, dan zou het al snel door de lintvoeg heen getrokken worden. Daarom wordt zo'n staafanker altijd vertikaal toegepast: het anker omvat dan vele lagen steen. De muur zou toch nog kunnen scheuren op...