UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Philibertkap
Een Philibertkap heeft lekker veel ruimte op zolder. Dat komt doordat de spanten ervan gebogen zijn. Ze hebben geen rechte spantbenen, zoals sinds de 17e eeuw in kappen meestal het geval was. Hoewel in Nederland een Philibertkap als typisch 19e-eeuws gezien kan worden, heeft Philibert de l'Orme dit ...

Philibertspant
Een Philibertkap is opgebouwd uit Philibertspanten, boogspanten van grenen of vurenhout. Zou zo'n boogvorm uit één dikke balk gezaagd of gehakt worden, dan zou deze breken omdat de houtvezels niet met de bocht meelopen. De Franse bouwmeester Philippe de l'Orme (1512-1577) bedacht een o...

Pijl
- wapen Pijl en boog zijn lang als wapen in gebruik geweest. Men onderscheidt de handbogen (10,11 en 12) van de kruisboog (13). De grote handboog had een lengte die overeenkwam met die van de schutter zelf. Het spannen vereiste nogal wat kracht zodat alleen ervaren en r...

Pijlpunt
in eierlijst Tot de fraaiste siermotieven uit de oudheid hoort de eierlijst. Dit ornament is daarna dan ook vaak in de kunst teruggekeerd. Soms is de eierlijst gereduceerd tot een rij eitjes; oorspronkelijk waren deze ovale vormen ingepakt in bladmotieven, vooral van a...

Pilaster
De pilaster is geen halfzuil, want hij is plat; geen liseen, want hij heeft een basement en een kapiteel. Het gaat dus om een smalle uitmetseling van een muur of pijler, die ongeveer een vijfde of een zesde van de breedte uit de achtergrond steekt. Net als bij de zuil kan de schacht gesierd worden d...

Pinakel
De gotiek is bijna synoniem met de pinakel, het ranke sierelement dat het omhoogstreven van deze bouwstijl zo mooi symboliseert. Eigenlijk is het niet meer dan een dun torentje (de schacht), spits toelopend en overal waar het maar kan getooid met hogels en liefst bekroond door een kruisbloem. Te pas...

Piron
Van een schild- of wolfdak vallen de uiteinden van de nok het meest in het oog, daarom werden deze vaak versierd. Meestal koos men als ornament een bol of een punt; een combinatie deed het ook goed. De piron is vrijwel altijd van gebakken klei, lood of zink. Er was ook een praktisch nut: wanneer de ...

Piscina
bij het altaar De piscina bij het altaar is een nis met onderin een afvoer, die leidt naar een spuwertje aan de buitenzijde van de muur. In de nis hoort een lavaboketeltje te hangen; de piscina wordt ook wel 'lavabo' genoemd. De piscina is bedoeld voor de priester, die hier na de ...

Plank
Een plank is van hout en is dus uit een boomstam gezaagd. De manier waarop dat gebeurt, de plaats ten opzichte van de kern, bepaalt op welke manier de plank 'krom' kan trekken, of precieser: 'scheluw' wordt. Een plank is meer breed dan lang en niet zo dik. Een dunne, niet al te brede 'plank' heet 's...

Plat dak met achterschild
Een plat dak kan aan één of twee kanten een plat dak met schild hebben. Meestal zit dat aan de voorzijde, omdat daarmee een extra bouwlaag mogelijk is boven de voorgeschreven goothoogte. Aan de achterzijde gelden dergelijke voorschriften meestal niet, toch is ook daar regelmatig een sc...

Plat dak met schild
Een plat dak kan aan één of meer zijden een dakschild hebben. Vaak is dat maar enkele dakpannen hoog. Het gaat om het beeld: de architect wil het gebouw minder hoog laten lijken dan het eigenlijk is (of hij 'ontduikt' zo de voorgeschreven goothoogte). Daarom komen dat schild meestal te...

Platte muizentand
Een bloktandlijst, die uit om de beurt uitstekende koppen van bakstenen bestaat is een platte muizentand. Deze tandlijst wordt onder meer gebruikt om een gevel iets te laten uitkragen. Steken de stenen niet recht uit de muur, maar onder een hoek, dan is het een overhoekse muizentand of een zaagtandl...

Platvolle voeg
De eenvoudigste voeg is de platvolle. Nadat de voeg gevuld is, wordt met de troffel de mortel uitgesmeerd, zodat deze in hetzelfde vlak komt als de omringende steen. Is het tegenwoordig vooral een goedkope manier om metselwerk af te werken, in de middeleeuwen ging achter deze manier van voegen een a...

Pleisterwerk
Onder de term 'pleisterwerk' worden op het oog heel verschillende manieren verstaan om een gevel af te werken. Een vlakke, strakke grijze, laag portlandcement ziet er heel anders uit dan de overdadig versierde en soms uitbundig gekleurde pleisterarchitectuur. De overeenkomst is dat de muurafwerking ...

Pleisterwerk met schijnvoegen
Het gebruik van natuursteen is in de architectuur steeds één van de manieren geweest waarmee men een gebouw status kon geven. Zeker in onze streken is natuursteen veel duurder dan baksteen; wie in natuursteen bouwt is dus rijk. Het 'doen alsof' is net zo oud als de bouwkunst, dus mag h...

Pleisterwerk op vakwerkbouw
Vakwerkbouw is brandgevaarlijk en wordt in de loop van de Middeleeuwen steeds vaker verboden. Mede daardoor gaat de status ervan omlaag en op allerlei manieren wordt geprobeerd de indruk van een stenen huis te wekken, door de houtbouw te bekleden. De gebruikelijkste manier is het pleisteren van de g...

Plint
van gebouw Het onderste deel van een gevel heeft het meest te lijden van opspattend water en beschadigingen door onvoorzichtige passanten. Daarom wordt dit deel van het metselwerk vaak voorzien van een extra versteviging. Een bekleding met natuursteen of een klamp van b...

Plintbank
Wanneer langs de plint van een muur een bank loopt, binnen of buiten, noemen we die een plintbank. Meestal is deze van steen en dan gaat het om een heel praktische 'bezitbare uitmetseling'. In zuidelijke landen is het daarop goed toeven, zo in de koelte van de avond met je rug tegen het stadhuis, ki...

Plooival
De manier waarop een gewaad 'valt', dat wil zeggen, de wijze waarop het textiel de eronderliggende vormen in plooien volgt, heet de plooival. De stof bepaalt deze plooien, zijde is soepeler dan vilt. In de beeldende kunst is niet de stof bepalend voor de plooival, maar de manier waarop de kunstenaar...

Plutei
De plutei is een verplaatsbare, soms verrijdbare en meer dan manshoge verschansing (15), die werd gebruikt door belegeraars die dekking moesten zoeken tegen een regen van pijlen die vanaf de stadsmuren werd afgeschoten door de belegerden, die hun vijand een bestorming zagen uitvoeren. Een kleinere, ...

Poepdoos
Omdat het steeds weer zoeken van een rustig plekje achter de bosjes niet handig is, heeft de mens de poepdoos bedacht. Dit toilet is eigenlijk alleen maar een kuil in de grond met een simpele beschutting erboven. De 'doos' is het bankje, waarop je kunt zitten. Er zit gelukkig geen bodem in, zodat de...

Polder
Voor velen is dit typisch Nederland: uitgestrekte polders met hun sloten, die met de hulp van gemalen op de ringvaarten afwateren. De polder staat of valt (verzuipt) bij de gratie van deze bemaling. Toen in de 17e eeuw de windmolen zover ontwikkeld was dat deze en masse gebouwd kon worden, veranderd...

Poldermolen
Holland zou Holland niet zijn zonder zijn molens. Er zou misschien wel geen Amerikaan of Japanner meer komen. Maar de poldermolens zijn niet gebouwd voor de toeristen, ze hebben eeuwenlang het water omhoog gebracht, met een scheprad, vijzel of pomp. Vanuit de diep gelegen polder werd het geloosd in ...

Pollax
De goedendag (16) en de hellebaard (17, 18) zijn stokwapens, de laatste is verwant aan de pollax (19). Op de stok hiervan is een metalen deel bevestigd, voorzien van een scherpe punt en een bijl. Dit is een deugdelijk wapen in de handen van een geoefend voetsoldaat. Tekst: Cor van den Braber, ...

Poorttoren
Wanneer de poort van een kasteel of stad bestaat uit één toren, waarin zich dan dus de doorgang met de poortdeuren bevindt, wordt dit een poorttoren genoemd. Sterke stads- of burchtpoorten bestaan meestal uit een doorgang tussen twee torens, zodat de poortdeuren van twee kanten gedekt ...

Portaalbeeld
Hoe mooi het portaal van een eenvoudige kerk ook kan zijn, de meeste indruk maken toch de romaanse en gotische kathedralen met rijke kerkportalen, waarbij de bezoeker naar binnen geleid wordt door profeten en heiligen, die daartoe als levensgrote beelden hun plaats ingenomen hebben in de portaalwang...

Portaalleeuw
Misschien is dit wel de lichtste vorm van cultuur-toerisme. Zelfs weinig in cultuur geïnteresseerde toeristen ontkomen er niet aan wanneer ze bij een Italiaanse 'duomo' komen wil ieder kind 'paardjerijden' op die toch een beetje enge stenen leeuwen bij het kerkportaal. Over die romaanse portaal...

Portaalvoorsprong
Een kerkportaal wil er graag imposant uitzien. Een simpele ingang in de zijgevel van een kerk kan praktisch zijn, maar maakt niet veel indruk. Het portaal wil graag wat diepte hebben, om zich getrapt te kunnen versmallen, gesierd met zuiltjes en archivolten. Een kerk met een tweetorenfront biedt tus...

Portaalwang
De naar binnen wijzende zijkanten van een portaal heten de wangen. Veel kerkportalen (en ook veel andere portalen) leiden de bezoeker als door een trechter naar de deur. De wangen wijken daartoe naar buiten toe steeds meer uit elkaar. In een eenvoudige vorm heeft een romaans portaal getrapte wangen,...

Portico
In de Romeinse architectuur was het, bij voorname gebouwen althans, niet de gewoonte om met de deur in huis te vallen. Beter was een fraaie voorhal, met een zuilenrij geopend naar de straat. Het italiaanse woord 'portico' hiervoor heeft meerdere betekenissen, onder andere 'galerij langs de straat'. ...

Portiek
Onder een portiek verstaan we meestal een ruimte vóór de ingang, die geheel binnen het gebouw ligt en naar de straat helemaal open is. Soms is deze beschutte ruimte extra tegen de regen beveiligd door een luifel. Die laatste kan uitgroeien tot een afdakje met bewerkte stijlen of soms e...

Pre-fab bouw
Het middeleeuwse vakwerkhuis is in zekere zin als pre-fab bouw op te vatten, want het werd als een bouwpakket geconstrueerd en met behulp van telmerken op de gewenste plaats in elkaar gezet. Toch gaat het bij pre-fab meer om voor-gefabriceerde bouw, dat wil zeggen om seriematig vervaardigde onderdel...

Preekstoel
Het Woord is steeds belangrijk geweest in de kerk. De plaats die het daar letterlijk en figuurlijk innam heeft een hele ontwikkeling doorgemaakt. Een verhoging is altijd handig, wanneer men zich voor een menigte verstaanbaar wil maken. De vroeg-christelijke kerk had zowel rechts als links een preeks...

Priesterkoor
Het priesterkoor is vaak het koor van de kerk. Maar deze laatste term is een bouwkundige, terwijl 'priesterkoor' een functie van een deel van de kerk aanduidt. Het priesterkoor is gereserveerd voor de geestelijken, de gewone gelovigen mochten daar vroeger niet komen. De plaats kan, zoals gezegd, het...

Processie
Eén van de verschillen tussen zuid- en noord-Nederland is de manier waarop het tot enkele generaties geleden in het zuiden nog gebruikelijk was om het geloof ostentatief op straat uit te dragen. Als onderdeel van dat wat 'het rijke Roomse Leven' werd genoemd. De processie is er het beste voor...

Profiel
Het profiel van iets is de lijn die je eromheen kunt trekken. Concreter: het profiel van een stad is de skyline, bij een gebouw spreek je van 'silhouet'. Bij een sleutelstuk gaat het om de opeenvolgende reeks holle en bolle vormen, die je ziet als je het van opzij bekijkt. Ook een basement bekijk je...

Profiel van sleutelstuk
In een eeuwenoud huis spreken de sleutelstukken meestal sterk tot de verbeelding. Dat komt doordat geen timmerman het kon laten om hierop zijn vakmanschap te demonstreren. Of was het een opdracht de toekomstige bewoner van de kamer, die graag wilde genieten wanneer zijn ogen naar boven afdwaalden? I...

Profielloos pseudosleutelstuk
Een sleutelstuk met weinig of geen profiel komt niet veel voor. Wie de moeite neemt om onder een balk een extra plank aan te brengen als versterking van de oplegging, geeft deze meestal in één moeite door een versiering, zelfs op plekken waar haast niemand dit ziet. Handig voor de bouw...

Profielsteen
Een profielsteen is niet rechthoekig, maar heeft een doorsnede met een bepaald profiel. Er is hierbij een groot verschil tussen profielen, opgebouwd uit flinke blokken natuursteen en die welke uit eindeloos veel gestapelde bakstenen, die ieder een stukje van de gewenste vorm tonen. Deze laatste moet...

Protiro
Bij een portico denk je meestal een aan de voorzijde geopende hal voor een belangrijk gebouw, zoals een kerk. Een aantal zuilen scheidt dit voorportaal van de buitenwereld. Een protiro kun je omschrijven als een portico in het klein: niet veel breder van de (hoofd)ingang van het gebouw en soms niet ...

Pseudobasiliek
Bij een pseudobasiliek zijn, net als bij de basiliek, de drie beuken van de kerk niet even hoog. De zijbeuken zijn lager dan de middenbeuk. Maar bij de basiliek is dit verschil in hoogte gebruikt om door middel van een lichtbeuk het midden van de kerk te verlichten. Dat lukt niet bij de pseudobasili...

Pseudoroede
van raam Zal het dan nooit wat worden tussen historie en milieu? Ramen in een monument horen gewoonweg echte roeden met hun historische profileringen te hebben. Wie voor isolatieglas kiest - uit milieuoverwegingen een uitstekende keuze - komt in de knoop met de monument...

Pseudosleutelstuk
Een sleutelstuk is een stevig stuk hout dat onder een vloerbalk gemonteerd wordt om de oplegging in de muur te versterken. Meestal gebeurt dat met forse spijkers. Het sleutelstuk zit dus goed vast. Toch is dat wat vaak een 'vast sleutelstuk' genoemd wordt geen echt sleutelstuk. Het is een verdikking...

Pseudotransept
Het lijkt op een transept, maar het pseudotransept sluit niet aan de de viering. Bij een aantal belangrijke romaanse kerken staan één of twee pseudotransepten aan weerszijden tegen het schip. Zowel van buiten als van binnen geeft deze constructie de kerk een heel bijzondere ruimtewerki...

Pulvinar
Het klassieke kapiteel heeft aan de bovenzijde een abacus, die soms - bijvoorbeeld bij het Dorische kapiteel - op een losse dekplaat lijkt. Het is echter de dekplaat van het kapiteel: de abacus is uit hetzelfde blok natuursteen gehouwen. In de Byzantijnse kunst verschijnt tussen het kapiteel en de e...

Punteermachine
De punteermachine, ook wel puncteermachine genoemd, is zo'n eenvoudig hulpmiddel, dat de naam 'machine' verbaast. Het eerste deel van het woord is beter te begrijpen. Met het apparaat worden punten overgezet van een driedimensionaal voorbeeld naar het blok natuursteen waaruit de vorm van het nieuwe ...

Putto
Een geliefd renaissance-ornament is de putto. Het is net een jong engeltje, maar dan wel voorzien van een geslachtsorgaantje (maar dat wil in ons koude klimaat nog wel eens subtiel afgedekt worden). De engelenvleugels zijn kennelijk ook niet altijd meer nodig. Gaat het hier wel om engelen? Is hier s...

Pyloon
De gewone pyloon is een sierelement zonder constructieve betekenis. Een hekpijler is een stevige constructie, waaraan de vleugels van het inrijhek met hun hele gewicht opgehangen zijn. Wanneer dergelijke pijlers naast een inrit staan zonder iets te dragen, louter voor de sier, dan zijn het pylonen. ...

Pyloon
van brug Een hangbrug of een tuibrug staat of valt met zijn pylonen. Het kenmerk van deze bruggen is dat hun hele gewicht aan één, twee (of soms nog meer) hoge torens is opgehangen. Je kunt ze omschrijven als brugpijlers die zo hoog boven het brugdek uittorenen dat ze de d...

Quackpan
De vroegste vorm van de golfpan is de quackpan. Het is een zeldzame dakpan, die in Zwolle een aantal keren gevonden is en daar in 1466 onder deze naam vermeld werd. Vermoedelijk is de IJsselstreek dus de uitvinder van deze voorloper van de oud-Hollandse pan die onder verschillende namen noordwesteur...

Quincunx
De term 'quincunx' wordt gebruikt voor een siermotief, waarbij vijf ronde elementen gegroepeerd zijn op de manier waarop de dobbelsteen laat zien dat de 'vijf' geworpen is. Het woord komt van een Romeinse munt met die naam, waarop vijf stippen op deze manier geordend waren. Toch kennen de meesten va...

Raam
Van groot naar klein: het gat in de muur is de vensteropening, daarin is meestal een kozijn geplaatst en dat bevat één of meer ramen. Het raam is het frame, het raamwerk waarin het vensterglas gevat is. De boven- en onderkant van dit raamwerk heten 'regel', de zijkanten 'stijl'. Heeft ...

Rabatdeel
Rabatdelen zijn planken, die met messing en groef verbonden zijn en waarbij van aan de bovenkant van iedere plank de rand sierlijk weggeschaafd is, zodat deze direct overgaat in de veer. Wanneer dan ook nog de gevel groen geschilderd wordt, met een wit accent in de holle randen, dan is iedere toeris...

Radvenster-motief
Het radvenster is een heel eenvoudige vorm van het roosvenster die alleen bestaat uit de spaken van een wiel, dus niet aangevuld met traceringen. De spaken zijn meestal wel uitgevoerd als zuiltjes, gekoppeld door rondbogen. Het hele rondlicht is dus als het ware een romaanse arcade. Kennelijk was me...

Rankenfries
Als ornament is het gebruik van planten als motief van alle tijden. Bloemen, bladeren, takken en ranken zijn te vinden als versiering, onder meer in lijsten en friezen. Een fries van ranken kan heel natuurlijk weergegeven zijn, maar vaak ook worden de takken zo gestileerd dat ronde vormen ontstaan, ...

Rechter gevelpan
De gevelpannen die rechts liggen, wanneer je van buitenaf naar een dakschild kijkt, heten de rechter gevelpannen. Bij het voorschild hangen ze dus over de rechterzijgevel, tenminste, wanneer het schild over het metselwerk daarvan heengrijpt. De gevelpannen van het achterschild sluiten aan op de link...

Reflexboog
Pijl en boog zijn wapens die lang in gebruik zijn geweest. Men onderscheidt de handbogen (10,11 en 12) van de kruisboog (13). De grote handboog had een lengte die overeenkwam met die van de schutter zelf. Het spannen vereiste nogal wat kracht zodat alleen ervaren en regelmatig trainende schutters in...

Regenpijp
Op de bouw spreekt men van 'hemelwaterafvoer', maar daarbuiten heet deze gewoon 'regenpijp'. Het hemelwater, of de regen, die op het dak valt, droop vroeger van de dakvoet op het erf of in de ozendrop. Later verbeterde de dakgoot de afvoer door deze naar een waterspuwer te voeren. Een toen kwam de p...

Regula
op architraaf Regula is het latijnse woord voor het lineaaltje, waarmee de regels op het papier getrokken worden. Dit latje lijkt ook wel voor te komen in het hoofdgestel van de klassieke tempel. Dat bestaat immers uit drie delen boven elkaar: de architraaf, waarboven h...

Reliëfbaksteen
Een baksteen heeft normaliter zes vlakke zijden. Omdat klei geduldig is, kan de steen vóór het bakken natuurlijk gemakkelijk van een versiering voorzien worden, bijvoorbeeld van een reliëf op een 'plat'. De baksteen draagt dan een reliëf en is daarmee een reliëfbaksteen ...

Reliëfmetselwerk
De meesten van ons zijn niet eens in staat om een muurtje keurig recht op te metselen, terwijl een metselaar er zijn hand niet voor omdraait. Maar siermetselwerk, dat vereist pas ècht vakmanschap en dat bezit niet iedere metselaar. Eén van de vormen van siermetselwerk is het relië...

Reliekschrijn
Een reliekschrijn is de doodskist van een heilige, maar dan wel een hele fraaie. Het is bijna altijd nooit zijn (of haar) eerste. Hoe meer een heilige vereerd werd, hoe rijker zijn schrijn versierd werd. Dat lijkt een blijk van devotie, in feite gaat het om een commerciële investering. De pelgr...

Retabel
Belangrijke altaren kregen in de middeleeuwen meestal een rijke 'achtergrond': boven de achterkant van het altaar werd een groot, rijk versierd scherm opgericht. Tussen het retabel en het altaarblad is een strook vanuit de kerk minder goed te zien, normaliter werd hier een predella toegevoegd. Het r...

Rhombische torenspits
Hoewel we in onze streken de rhombische spits wel degelijk kennen, is deze hier zo spaarzaam vertegenwoordigd dat we eerder aan de vele Duitse voorbeelden denken. Vooral in het Duitse Rijnland is deze vorm veel te vinden bij romaanse kerken. Hoe ingewikkeld de rhombische spits er op het eerste gezic...

Ribgewelf
Een gewelf dat rust op ribben is een ribgewelf. Het gewicht van de gewelfkappen rust op de ribben, die het per travee concentreren op de beste plaats: recht boven de pijlers. Op die plek kan een steunbeer en een luchtboog voor tegendruk zorgen. Door deze typisch gotische constructie worden de grote ...

Ridder
Een man die tot ridder is geslagen, is geridderd en hoort daardoor tot de ridderstand. Het gaat om een symbolische slag met het ontblote zwaard. Dat wordt hierbij plat gehanteerd om te voorkomen dat de ridder maar één arm overhoudt. En dat zou niet handig zijn, want de heer, waaraan de...

Riem
van profiel Een profiel kan heel eenvoudig zijn, zoals een rondstaaf. Het is meestal opgebouwd uit allerlei vormen, zoals hol, bol en ojief. Tussen deze delen is vaak een 'bandje' aangebracht, een plat stukje. Wanneer zo'n plat stukje uitsteekt heet het een 'riem'. Het ...

Riet
Phragmites australis is een bekende grassoort die wel 2 tot 3 meter hoog wordt. Al geraden? Juist, we kennen haar beter onder de naam 'riet'. Weinigen realiseren zich nog het verband tussen het rieten dak van een villa en de wuivende rietpluimen langs de sloot. Riet en het goedkopere stro spelen al ...

Rieten dak
Wie in een villa met een rieten dak woont, heeft ècht geld. De geschiedenis is vermakelijk, want als je ècht geen geld had, woonde je vroeger in een huis met een rieten dak. Dat was eeuwen lang zo, en dat gebrek aan status was begrijpelijk. Riet en stro waren de goedkoopste dakbedekkin...

Rietlat
Wat de panlat is voor de gebakken dakbedekking, is de rietlat voor het rieten dak. De bossen riet, die het nu zo gewaardeerde rietdak gaan vormen, worden op deze rietlatten gebonden. Hieroverheen liggen gaarden, die met wilgentenen of roestvast staaldraad (vroeger geteerd touw of ijzerdraad) vastgeb...

Rietvorst
Bij iedere vorm van dakbedekking vormt de nok een kwetsbaar punt. Gewone dakpannen laten bovenaan een spleet open. Die wordt meestal afgedekt met een speciaal type pan: de vorstpan. Dat is een vaak halfronde pan die over de bovenste pannen van beide dakschilden heengrijpt. Bij een rieten dak ligt he...

Rij
Om voegen te snijden gebruikt de metselaar of de voeger een voegmes. Bij het maken van de gesneden lintvoeg is het niet gemakkelijk om deze als één lange lijn uit te voeren. Het gemakkelijkst lijkt het om een lineaal te gebruiken die even lang is als de gevel breed. Omdat deze niet han...

Rijksmonument
Een monument is iets uit het verleden, iets dat we willen bewaren omdat het mooi is, van belang voor de wetenschap of ons herinnert aan een belangrijke gebeurtenis of persoon. Voor iedereen is zijn geboortehuis dus een monument. We kunnen niet alles bewaren wat voor wie dan ook belangrijk is. Daarom...

Rijksweg
Lodewijk Napoleon is er al mee begonnen: de aanleg van een stelsel van rijkswegen over heel zijn koninkrijk Holland. Aan de straatnamen 'Koningslaan' en 'Napoleonsbaan' is hier en daar nog wel wat te herkennen van die ijver. Hoewel de 19e eeuw veel wegen aangelegd heeft, leek het er sinds de komst v...

Rijndekking
Leien kunnen op verschillende maniers op het dakbeschot gespijkerd worden. In Nederland komen twee manieren van dekken veel voor. Bij de Maasdekking loopt de onderkant van een rij leien horizontaal. Bij de Rijndekking 'zakt' deze lijn schuin naar beneden. Omdat bij het vastspijkeren uiteraard aan de...

Ring
van scharnierknoop Het hele gewicht van een zware deur rust in het scharnier op de smalle bovenzijde van ieder lid van de knoop. Deze leden worden bij elkaar gehouden door de pen. Hier loopt ieder lid rond omheen. Om het draaien lichter te maken en de slijtage van de ronde bovenka...

Ringburcht
Een ronde vorm is geen slecht idee voor een verdedigingswerk. Er zijn geen hoeken, die moeilijk te verdedigen zijn. Een vroege vorm is de ringwalburcht, waarbij een ruimte door een rondlopende wal (met palissade) en liefst ook nog een gracht omsloten wordt. Een aanzienlijke verbetering levert het ve...

Ringgewelf
Een tongewelf dat rondloopt, zoals een ring, heet een ringgewelf. De kruin vormt dus een cirkel. De rondlopende "zijbeuk" van een rotunda is hiervan een voorbeeld. Meestal moeten we de genoemde cirkel met een korreltje zout nemen: het Romeinse amfitheater heeft een heleboel ringgewelven, maar de kru...

Risaliet
Bij een brede lijstgevel kan een gedeelte wat naar voren springen om zo de architectuur te geleden. Bijna altijd omvat een risaliet meerdere vensterassen. De middenrisaliet komt het meest voor, maar ook hoekrisalieten worden toegepast bij zeer brede gevels. De risaliet kan nog benadrukt worden door ...

Ritterdach
Daktegels hangen meestal met een neusje aan een panlat. Vanwege het gewicht van de dubbele dekking, die daktegels nodig hebben, moeten de panlatten stevig zijn. In Duitsland worden de panlatten voor de daktegels soms nog zwaarder belast: iedere lat draagt twee daktegels, waarbij de bovenste met zijn...

Rocaille
De stijl de 'rococo' is afgeleid van het woord 'rocaille'. Dat is Frans voor 'iets met rotsen, schelpen en zo', simpeler te vertalen als 'rotswerk'. De schelpengrot is hiervan het beste voorbeeld. Hierin de het 'rotsige' uit de term nog herkenbaar (dat later in de cement-rustiek herkenbaarder terug ...

Rococo
In de 18e eeuw komen follies in de mode, het rocaille bijvoorbeeld. Dat is een kunstmatige grot, opgebouwd met veel schelpen als decoratie. Uit de strengere barokstijlen ontwikkelt zich de speelse rococo, die eigenlijk hele gebouwen zou willen opsieren tot een rocaille. Het schelpmotief is dan ook v...

Roedenverdeling
Een raamkozijn heeft één of meer ramen, een raam bevat één of meer ruiten, in dat laatste geval gevat in roeden. Het beeld van een 18e-eeuws schuifvenster wordt bepaald door een patroon van vele ruitjes en heeft dus veel roeden. Dat wordt een 'kleine roedenverdeling' geno...

Rolwerkgevel
Een renaissancegevel die gedomineerd wordt door een decoratie van rolwerkmotieven wordt 'rolwerkgevel' genoemd. Vaak zijn de bouwlagen gescheiden door een nadrukkelijke cordonlijst, waardoor de horizontale geleding overheerst. De rolwerkgevel lijkt op een trapgevel waarvan de treden door een overdaa...

Romaanse pan
In de tijd van de romaanse bouwkunst waren holle en bolle pannen heel gebruikelijk. Deze zijn geëvolueerd, via de golfpan, tot de machinale pannen met uitstekend functionerende kop- en zijsluitingen. In het begin van de 20e eeuw werd, uit nostalgische overwegingen, terug gegrepen op allerlei hi...

Romano-gotiek
In de geschiedenis van de architectuur wordt de overgang van gotiek naar renaissance als een veel grotere breuk gezien dan die van romaans naar gotiek. Voor wat betreft de vormgeving is dat te begrijpen. Technisch gezien is de bouwkunst echter sterker veranderd door de opkomst van de gotiek. Er ging...

Romeins cijfer
Het valt ons niet mee om een jaartal in Romeinse cijfers snel te lezen, de Arabische zijn ons heel wat bekender (al weet niet iedereen dat onze cijfers zo heten). Toch werden zo'n twee duizend jaar lang de cijfers als letters geschreven. Om welke letters gaat het en hoe vormen die de Romeinse cijfer...

Rondboog
De rondboog is de boog die iedereen direct voor zich ziet bij het horen van het woord 'boog'. Het is een halve cirkel, zo simpel is het. Voor alle andere bogen ligt het wat gecompliceerder. De segmentboog is maar een stukje van de rondboog, de korf-, ellips- en de parabolische boog lijken in de verd...

Rondboogfries
van bolle pannen Wie in zuidelijke landen een dakoverstek wil maken, heeft mazzel. Hij kan hiervoor, net als iemand in het noorden, kraagstenen gebruiken. Op die fraai gebeeldhouwde kopjes of simpele uitstekende bakstenen kan hij een daklijst laten rusten of een boogfries. Maar in...

Ronde vorstpan met sluiting
De ronde vorstpan is de meest gebruikelijke vorst. In aansluiting op de opkomst van de machinale dakpannen, werden ook de vorstpannen voorzien van een sluiting. Voordien kon alleen de mortel, waarmee de ronde (sluitingloze) vorsten vastgezet werden, lekkage door slechte aansluiting voorkomen. Omdat ...

Rondstaaf
De rondstaaf is het meest voorkomende kraalprofiel. Daardoor worden deze termen vaak als synoniem gebruikt, maar ook de peerkraal, bijvoorbeeld, is een kraalprofiel. Bij romaans vensters komt de rondstaaf veel voor. Op de dagkanten aan zowel de binnen- als de buitenzijde van vensters is deze versier...

Rondstaafring
Rondstaafprofielen zijn onder meer te vinden aan de kerkportalen, vensters, en gewelfribben van de late romaanse en de vroege gotische kunst. Niet zelden worden deze verlevendigd door een ring, die om de rondstaaf geschoven lijkt. Vooral in romano-gotiek komt het motief veel voor. Een soortgelijke r...

Rooilijn
De lijn waarop alle voorgevels in een straat staan, noemen we de (voorgevel-)rooilijn. Die lijn is door de Gemeente vastgesteld en scheidt in principe de openbare weg van de particuliere erven. Die rooilijn is heel belangrijk, al in de Middeleeuwen werden er heel wat processen over gevoerd. Iederee...

Rookkanaal
Het rookkanaal is de gemetselde pijp, die de rook vanaf de stookplaats via de schoorsteen naar buiten afvoert. Dit metselwerk mag geen kieren vertonen, want dan komt de rook, met al zijn giftige gassen, in huis. Vanwege het noodzakelijke onderhoud toont het rookkanaal vaak vele herstellingen. Niet z...

Roseren
Roseren is iets voorzien van een versiering in de vorm van een rozet. De roos is daarin meestal moeilijk meer herkenbaar, het gaat om een gestileerd bloemmotief. Een bekend voorbeeld is de geroseerde deur: aan de binnenzijde van menige middeleeuwse deur vormen stijlen en regels een patroon van vierk...

Rouwbord
Het is gebruikelijk om op een graf een grafsteen te leggen. Dat geldt op het kerkhof en ook (vroeger) bij begravingen in een kerk. In dat laatste geval werd daarnaast, of in plaats daarvan, vaak een grafteken aan de muur gehangen of daarin ingemetseld, in de nabijheid van het graf: een epitaaf. Een ...

Rozet
De roos is een geliefd motief in de beeldende kunst. Soms is de bloem liefdevol bestudeerd en weergegeven. Meestal is het ornament een geabstraheerde vorm, waarmee welhaast alle bloemen bedoeld zouden kunnen zijn. Zo erg is het niet altijd, maar bij het bestuderen van een rozet moet men toch niet al...

Rozetanker
Muurankers zijn een nuttig hulpmiddelen om een huis bij elkaar te houden. De gevels hangen aan de balklagen en omgekeerd. Een simpele staaf voldoet, maar hoe meer krullen, hoe beter de druk over het metselwerk verdeeld wordt en - niet in de laatste plaats - hoe fraaier het huis oogt. De industri&eum...

Ruïne
Eigenlijk is het onbegrijpelijk dat de moderne mens kan genieten van een ruïne. Het is immers het restant van een gebouw waarmee iets heel erg is misgelopen. Het resultaat kan variëren van een kerkgebouw, waarvan de gewelven ingestort zijn, tot een klomp steen, daar waar ooit een trots kas...

Ruiter
De betekenis van het woord 'ruiter' is meestal: man te paard. In het verleden ging het dan heel vaak om een krijgsman te paard, de cavalerie van het leger werd ook wel aangeduid als het paardenvolk of de ruiterij. Het afbeelden van een ruiter die schrijlings zit, dus met aan iedere kant van het paar...