UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Sacramentshuisje
De bewaarplaats van de geconsacreerde hostie moet menig priester hoofdbrekens hebben bezorgd. Het 'lichaam van de Heer' verdiende een voorname, maar vooral een veilige plaats. Zeker omdat de hostie door gelovigen nogal eens werd verdonkeremaand. Dat kwam doordat men aan de geconsacreerde hostie een ...

Sacramentsnis
De sacramentsnis is een eenvoudige vorm van de bewaarplaats van het de heilige reserve, de geconsacreerde hostie. Het gaat hier om een muurnis die, meestal versierd, nabij het altaar in de wand van het koor te vinden is. Het armarium ging hieraan vooraf: een bewaarplaats voor onder meer het liturgis...

Sacramentstoren
De verering van het 'heilig sacrament', de term voor de geconsacreerde hostie, neemt in de loop van de Middeleeuwen een steeds hogere vlucht. Deze hostie wordt eerst bewaard in een gesloten kast (armarium), dan in een sacramentsnis, die steeds meer versierd wordt, zodat het sacramentshuisje ontstaat...

Salade
als helm De helmen waren bijzonder waardevolle onderdelen van het krijgstenue, ze konden zelfs als "hoofdzaken" worden aangemerkt. In de tijd dat een stad belegeraars voor de muren had, waren er verschillende typen helmen in gebruik. De bascinet (1) ontstond in de loop ...

Samengestelde balklaag
Een enkelvoudige balklaag bestaat uit een reeks balken, die evenwijdig aan elkaar een ruimte overspannen. Een balklaag die bestaat uit enkele grote moerbalken en heel veel kleine kinderbinten heet een 'samengestelde balklaag'. De zware 'moederbalken' dragen dus de 'kinderbalken'. Deze constructie wo...

Sarcofaagdeksel
Bij een begrafenis wordt het lijk meestal in een kist gelegd, die dan in het graf geplaatst wordt. In de romaanse periode werden belangrijke personen begraven in een stenen doodskist, een sarcofaag. Deze was uit één heel groot blok natuursteen gehouwen en aan het hoofdeinde breder dan ...

Schaargat
Om een flink blok natuursteen op zijn plaats te kunnen takelen gebruiken de bouwers meestal een wolf of een steenschaar. Aan de steen is niet zelden te zien welk hulpmiddel gebruikt is. Voor de wolf wordt in de bovenzijde van de steen een fors gat gehakt; dat gat zie je pas als je gaat slopen. Voor ...

Schachtring
Vooral de romaanse kunst leeft zich vaak erg creatief uit op zuilschachten: allerlei patronen worden er op aangebracht, geschilderd of ingehakt. Dunne zuiltjes en colonnetten lenen zich nog beter voor versiering: de schachtring is er een voorbeeld van. Het is een verdikking, die de indruk wekt dat e...

Schakel
van ketting De ketting is zo sterk als de zwakste schakel. Een smeedijzeren ketting bestaat uit langgerekte ringen: de schakels. Het is haast onvoorstelbaar hoeveel werk een smid had aan het maken van een lange ketting. En, zoals gezegd, daar mag geen enkele zwakke scha...

Schalk
Een zuil die niet vrij staat, maar tegen de wand of pijler leunt. Een pilaster die niet plat, maar rond is. Op verschillende manieren kan een schalk globaal omschreven worden. Als het goed is heeft de schalk een basement en een kapiteel, zoals de term 'muurzuil' doet vermoeden. Om nog wat preciezer ...

Scharnier
Met taatsen en gehengen kun je deuren, ramen en luiken laten draaien, maar het scharnier is daarvoor toch wel het bekendste middel. Dat is zelfs bruikbaar voor een heel klein doosje. Er bestaan heel veel vormen van scharnieren. De bekendste bestaat uit twee bladen, die met hun leden in de knoop verb...

Scheepsanker
Een schip is om mee te varen. Maar je hebt er toch niets aan wanneer het niet stil kan blijven liggen: laden en lossen is essentieel voor de scheepvaart. In een haven kan een schip afmeren aan de kade. Maar wanneer dat niet kan, is een anker noodzakelijk. Het anker is van alle tijden, al vó&o...

Scheiboog
De scheiboog scheidt de middenbeuk van de zijbeuk. Tussen de midden- en de zijbeuk van het schip van een kerk staat een reeks pijlers. Deze zijn (behalve bij vroeg-christelijk basilieken) door bogen met elkaar verbonden. Hierop rust het gewicht van onder meer de lichtbeuk. Samen vormen de doorgangen...

Scheiboogarcade
Een basiliek, een pseudobasiliek en een hallenkerk hebben allemaal tussen de middenbeuk en de zijbeuken scheiboogarcaden. Deze bestaan uit de pijlers (soms zuilen) en de scheibogen erboven. De vorm van de pijlers kent een hele ontwikkeling, vooral in hun doorsnede. Voor de scheibogen is het verhaal ...

Schelpmotief
Al bij de Romeinen was de schelp een geliefd ornament. Soms werden echte schelpen gebruikt, meestal werd het motief in het groot op allerlei plaatsen toegepast als ornament. Het past vooral prima in alle velden die halfrond zijn, zoals een boogveld, maar de driehoekige vorm komt ook voor. Vooral de ...

Scheluw
Wanneer iets scheluw is, liggen twee van de zijden niet in één vlak. Dat is wat anders dan 'niet evenwijdig'. Dat laatste komt veel voor, bij een trapezium bijvoorbeeld. Dat is nog wat anders dan scheluw. Laten we het zo uitleggen: neem een stuk karton. Wanneer je twee zijden schuin af...

Scheluw dakschild
Wanneer van een dakschild twee van de zijden niet in één vlak liggen, is het scheluw. Er zit een lichte draaiing in het dakvlak. Al lopen de zijden niet meer evenwijdig, 'niet evenwijdig' is niet synomien aan 'scheluw'. Immers, bij een schilddak lopen ook twee zijden van de langsschild...

Scheppend hol
Het klink mooi: scheppend hol. Maar wat is het? We zien het vaak, maar het valt ons niet op. Scheppend hol is de naam van een hol profiel dat op het eerste gezicht kwart-hol lijkt. Maar als we goed kijken, zien we dat het geen kwart van een cirkel is. Je kunt het scheppend hol het best oneerbiedig o...

Scherf
als las Het zoveel mogelijk behouden van originele onder delen is een belangrijk uitgangspunt van de monumentenzorg. Liever echt dan namaak, bij een restauratie moeten aangetaste delen dus - zo mogelijk - niet vervangen, maar hersteld worden. Uit de tijd dat materiaal kostbaarder ...

Schermgevel
Een schermgevel rijst als een ietwat transparant scherm hoog uit boven het dak van het bijbehorende pand, dat hierdoor veel groter wil lijken dat het is. De werkelijkheid helemaal verstoppen was toch ook niet de bedoeling, de schermgevel heeft 'vensters' die de lucht boven de kap laten zien. Het zij...

Schieter
van muuranker Van een muuranker valt eigenlijk alleen de schieter op. Het is de staaf die verticaal door het oog van het anker gestoken wordt om zoveel mogelijk lagen van het metselwerk te omvatten. Vooral bij bedrijfsgebouwen is te zien hoe simpel de schieter kan zijn....

Schietgat
Een gat om door te schieten is een schietgat, en aan zo'n gat valt heel wat te zien. Aan de buitenkant van de muur moet het een smalle spleet zijn, ander kan de vijand naar binnen schieten. Aan de binnenkant loopt het schietgat breed uit (embrasure). Dat geeft de ruimte die nodig is om het wapen te ...

Schijngevel
Het is niet wat het schijnt: een pand met een schijngevel is een diep huis waarvan het zadeldak tot en met de nok schuil gaat achter een horizontaal afgesloten gevel. Niet voor niets is een middeleeuwse schijngevel vaak met (schijn)kantelen afgesloten: zo werd het beeld van een enorm verdedigbaar hu...

Schijntriforium
Het triforium vult het blinde deel van de opstand van de middenbeuk, daar waar het lessenaardak van de zijbeuk de plaatsing van vensters niet mogelijk maakt. Tevens kan het triforium als loopgang gebruik worden bij reparaties, hoog in de kerk. Deze oplossing heeft wel enkele constructieve consequent...

Schijnvenster
Het schijnvenster is een heel aardig onderwerp. Het wekt de schijn van een venster, maar het is een blindnis. Maar waarom komen we schijnvensters tegen? Daar zijn heel verschillende redenen voor te geven: het ene schijnvenster is het andere niet. Om te beginnen zijn er vensters dichtgezet, omdat het...

Schijnvoeg
Schijn bedriegt, en daar is de mensheid nooit vies van geweest. Een onschuldig voorbeeld is de schijnvoeg: een voeg die een voeg lijkt maar het niet is. Dat kan op allerlei manieren, de fraaiste is die, waarbij een ander metselpatroon gesuggereerd wordt door extra 'voegen' te maken. Daartoe wordt ee...

Schild
als wapen Wapentuig is zo oud als de mensheid. Het begon met iets om mee te slaan of steken, daaruit zijn eindeloos veel soorten knotsen, bijlen, dolken, zwaarden en lansen voortgekomen. Daarna, misschien wel tegelijk, wilde de mens die ruzie kreeg of zocht, zich tegen al die aanv...

Schildpad
- wapen Wanneer in de Middeleeuwen een aanval op een kasteel of stad niet meteen het gewenste gevolg heeft, volgt een soms langdurig beleg. Daarbij wordt door beide partijen een vaak dodelijk spel gespeeld, waarbij op iedere zet van de één, door de ander een antwoord...

Schip
van kerk Het schip van een kerk is het gedeelte tussen de viering en de westgevel (bij een georiënteerde kerk). Indien de kerk geen transept heeft, ligt de grens aan de oostzijde bij het koor. Wanneer de westzijde voorzien is van een westwerk of andere bouwdelen, d...

Schoenschraper
Tegen vuile voeten in de gang helpt een schoenschraper naast de voordeur. Veel ingangen hadden zo'n simpel en doeltreffend hulpmiddel: een strook ijzer die zo aan de gevel bevestigd, is dat er voldoende ruimte is om je schoenen er overheen te halen. De modder valt er dan vanzelf af. We hebben het da...

Schola cantorum
De schola cantorum is, zoals de naam zegt, de plaats van het zangkoor. Maar bij het zangkoor in de kerk denken oudere katholieken vooral aan een balkon achter in de kerk, daar waar ook het orgel staat. De term 'schola cantorum' wordt alleen gebruikt voor de uit de vroeg-christelijke basilieken stamm...

Schoon metselwerk
Een keurig in het gekozen metselverband opgetrokken muur is de trots van de metselaar. Metselwerk dat bedoeld is om gezien te worden heet 'schoon werk'. Het is dus niet gepleisterd of beschoten. Er zijn heel wat redenen waarom het straatbeeld niet overal gedomineerd wordt door gevels in schoon metse...

Schoorsteen
De steen die schoort: dat is de oorspronkelijke betekenis van het woord schoorsteen. Een van de belangrijkste ontwikkelingen in de geschiedenis van het huis is de ontwikkeling van de stookplaats. Eerst werd gestookt in een open vuur, midden in het huis, dat dan ook het 'rookhuis' genoemd wordt. De r...

Schoorsteenmantel
De stookplaats was eeuwenlang steeds heel nadrukkelijk aanwezig in het interieur van iedere verwarmde kamer, tot in de 17e eeuw in de vorm van een schouw met fors uitstekende boezem. Daarna wordt de plaats van het open vuur verkleind en de haard wordt een lage nis, die rijk versierd wordt. Wanneer d...

Schoorsteenstuk
Bij een heel rijke schoorsteenmantel hoort een fraaie versiering erboven. De boezem kan met een spiegel de ruimte van de kamer visueel verdubbelen. In plaats hiervan, soms ook in combinatie ermee kan ook een schilderstuk geplaatst worden, dat een 'blik naar buiten' geeft in de vorm van een idyllisch...

Schors
van boom De schors en de bast van een boom worden meestal niet van elkaar onderscheiden, vaak worden ze samen 'bast' genoemd (maar soms ook 'schors'). Allebei omhullen ze het hout van de stam en na het vellen van de boom worden ze (meestal) als nutteloze verpakking van het timmerh...

Schotbalk
Eigenlijk is een schotbalk een gewone balk. Pas wanneer deze met een heleboel soortgenoten neergelaten wordt in twee tegenover elkaar gelegen sleuven, ontstaat een schot. En daarmee wordt de balk een schotbalk. Het is voor dit doel wel handig als deze balken geen vierkante doorsnede hebben maar eige...

Schotbalk-dijkverhoging
In het gebied van de grote rivieren is aan het eind van de 20e eeuw gebleken dat dijkverhoging nogal wat voeten in aarde heeft. Het landschap wordt er soms ingrijpend door gewijzigd. Nog ingrijpender zou een dijkverhoging midden in een stad zijn. En toch kan dat. Sterker nog, ze wisten daar in het v...

Schotbalksluis
Bij een sluis denkt men meestal aan een waterstaatkundig werk dat schepen in staat stelt om hogerop te komen. Een schotbalksluis is het tegendeel: waar eerst gewoon gevaren kon worden werpt deze sluis een dam op, waardoor iedere vorm van scheepvaart onmogelijk wordt. Een oorlogsverklaring aan de sch...

Schouder
van gevel Een tuitgevel heeft de vorm van een driehoek, waarvan de bovenste punt verhoogd en vlak afgewerkt is. Dat is het tuitstuk, dat voorkomt eventuele aansluitingsmoeilijkheden met de nok. De nokvorst steekt door de vorstpannen immers wat uit boven de daklijn. Om eenzelfde re...

Schoudergevel
Een tuitgevel met halverwege de gevel een extra schouder heet een schoudergevel. Het kunnen er ook wel twee of meer zijn, maar er is een grens. Want als er alleen nog maar schouders zijn, dan is het een trapgevel geworden. Tekst: Jean Penders, 06-2005. Bronnen: zie literatuurlijst. Foto: Jean...

Schouw
Een stookplaats die tegen de wand geplaatst is en een open vuur heeft, is een schouw. Het vuur wordt op het vloerniveau gestookt en de rook wordt opgevangen door een grote boezem, die boven het vuur hangt. Die kap rust op 'schoorstenen', waarvan het woord 'schoorsteen' als pars pro toto voor bijna h...

Schroef
Dat schroefdraad kenmerkend is voor de schroef, dat spreekt voor zich. Maar wat is een schroef precies? Misschien wat te kort door de bocht kunnen we zeggen dat een schroef in een al dan niet scherpe punt uitloopt, terwijl aan de andere kant een brede kop zit met een rechte (of kruisvormige) gleuf. ...

Schroefdraad
De uitvinding van de schroefdraad heeft de ontwikkeling van de techniek erg geholpen. We denken bij schroefdraad vooral aan de schroef, waarmee we bijvoorbeeld twee planken aan elkaar vast schroeven. En desgewenst ook weer losgeschroeven. Hiertoe loopt de schroefdraad taps toe naar een scherpe punt....

Schroefdraadvormig
Schroefdraad is niet alleen handig, zoals uit de toepassing bij schroeven en bouten blijkt. De vorm van schroefdraad is ook mooi en heeft kunstenaars geïnspireerd om deze op tal van 'nutteloze' plaatsen toe te passen. De schacht van een schroefzuil heeft schroefdraadvormige cannelures, en deze ...

Schroefzuil
Al valt er niets mee te schroeven, een zuil waarvan de schacht fraaie cannelures heeft die zich schroefdraadvormig omhoog werken heet een schroefzuil. Het motief was vooral populair bij heel rijke Romeinse gebouwen en in romaanse kloostergangen. Het motief van de schroefzuil wordt ook toegepast voo...

Schroevendraaier
Wat is een schroef waard zonder schroevendraaier? Om de schroef met een spiraalbeweging langzaam ergens in te laten verdwijnen moet deze rondgedraaid worden. In de gleuf aan de bovenkant van de ouderwetse, degelijke schroef past van alles, een muntje bij een heel grote schroef bijvoorbeeld. Maar daa...

Schubvorstpan
De schubvorstpan kun je omschrijven als een soort ronde vorstpan, maar omdat de vorm taps is, schuiven de vorsten over elkaar heen. Ongeveer zoals de schubben van een vis, vandaar de naam. Het schuiven kan door het ontbreken van een sluiting. Dat biedt de mogelijkheid om boven en beneden precies goe...

Schuifmaat
Dit is nou een heel slim stuk gereedschap. Met een schuifmaat kun je een buitenmaat nemen door het te meten voorwerp in de bek te klemmen. Je kunt ook een binnenmaat meten: tegenover de zojuist gebruikte bek zit een kleinere, die je aan de binnenkant van een hol voorwerp kunt steken. Aan het lange e...

Secundair gebruik
Als je iets opnieuw gebruikt, dan is dat secundair gebruik. Niet wanneer je een nieuw boek voor de tweede keer opendoet, natuurlijk. Wanneer dat boek niet echt 'nieuw' is - je hebt het uit een tweedehandsboekhandel - ben je de tweede (of derde) bezitter, je gebruikt het boek secundair, al zul je dat...

Segmentboog
Terwijl de rondboog een halve cirkel laat zien, toont de segmentboog maar een stukje ervan. De ronding is dus een deel van een cirkel, zeg maar: dat wat aansluit op een segment (taartpunt) ervan. De segmentboog loopt netjes rond, niet 'vervormd', zoals bijvoorbeeld de korfboog. Vanaf het midden van ...

Segmentdak
Een dak dat bestaat uit één bol gebogen vlak dat minder dan halfrond is heet een segmentdak. Het bestaat uit een segment, een deel van een cirkel. Grote voorbeelden komen vooral voor bij bedrijfsgebouwen, zoals fabriekshallen en stationskappen. In het klein zijn ze onder meer te vinden...

Sfinx
De sfinx is een fabelwezen met een vrouwenkop (en soms ook -borsten) op het lijf van een leeuwin. De sfinx is bekend door de Egyptische kunst, en dan vooral het exemplaar bij de piramiden van Gizeh. Rond 1800 nam de belangstelling voor Epypte in West-Europa de vorm aan van een hype. Na de mislukte v...

Sheddak
Het sheddak wordt ook wel 'zaagdak' genoemd, en daarmee is de hoofdvorm goed getypeerd. De tanden van een zaag staan meestal niet recht omlaag, ze wijzen wat naar de kant waarin je de zaag door het hout duwt. Dat lijkt op de manier waarop het sheddak bestaat uit een reeks evenwijdige zadeldaken met ...

Siermetselwerk
Voor de metselaar is het recht-toe-recht-aan metselen in het gekozen metselverband gewoon een kwestie van vakmanschap. Een echte uitdaging is pas het siermetselwerk. Sinds de architectuur van de Amsterdamse School is dat echter zeldzaam geworden: het is arbeidsintensief en dus duur. En er zijn nog m...

Sierrib
Graatgewelven zijn niet voorzien van gewelfribben. Wanneer ribben de gewelfkappen gaan ondersteunen, biedt dat nieuwe technische mogelijkheden en architectonische vormen: die van de gotiek. In de overgangsperiode komen in sommige streken gewelven voor die op gewelfribben lijken te rusten, maar deze ...

Sierspant
In een kapconstructie spelen de kapspanten bijna altijd een belangrijke rol. De spanten zie je niet, zolang je niet op de zolder komt. Behalve dan in het geval van de sierspanten, die vertonen zich heel nadrukkelijk boven in de topgevel. De aandacht die ze vragen is heel misplaatst, want dit zijn no...

Sierspant met ajourwerk
Een sierspant is een eigenlijk overbodig siermotief. Wanneer dit dan ook nog eens wordt aangevuld met gesneden of gezaagde vormen tot een opengewerkt topgevelschot, dan is dit de chaletstijl op zijn allerfraaist. De gekozen motieven kunnen ontleend zijn aan de plantenwereld. Het sierspant met ajourw...

Silhouet
Wie een gebouw recht tegen de zon in bekijkt, ziet geen details, alleen de omtrek is duidelijk. Dat is het silhouet. Ook een stadsgezicht laat ons een silhouet zien. Die skyline toont direct uit welke periode men aldaar zijn hoogtepunten koestert. Al noemen we dat meestal niet zo, een hoofd toont va...

Silo
Graan kan op allerlei manieren opgeslagen worden. Het is zwaar werk om steeds weer een zak op te tillen en leeg te laten lopen, dat kan handiger. Stort alle graan in een bak die aan de onderkant een schuifje heeft: zo kun je naar behoefte steeds 'tappen' wat nodig is. Dit principe is al heel oud voo...

Sima
De sima is het bovenste deel van de kroonlijst en heeft meestal een gebogen doorsnede, vaak een ojief. In Nederlandse vakliteratuur (en in veel buitenlandse) wordt 'sima' beschouwd als synoniem voor 'ojief'. Dat is verwarrend, het is duidelijker om de term 'ojief' te reserveren voor het profiel, de ...

Sint Christoffel
Vooral in kerken die veel door reizigers bezocht werden, genoot Sint Christoffel een bijzondere verering. Hij is de patroonheilige van de reizigers. Christoffel was een reus. Zie we daarom zo veel reusachtige beelden of schilderingen van hem? De heilige stierf in Lycië (Turkije) als martelaar o...

Sint-Anna-te-Drieën
Een afbeelding van kind, moeder en grootmoeder heet Sint-Anna-te-Drieën wanneer het het Jezuskind betreft, met zijn moeder Maria en haar moeder, Sint Anna. Soms is het tafereel heel statisch: Anna heeft Maria op schoot, Maria het Jezuskind. Een andere keer heeft de moeder het kind op de arm. Va...

Sirene
als fabelwezen Odysseus kon erover meepraten: sirenes waren zeer verleidelijke wezens. Half mens, half vis is dit fabelwezen uit de Griekse mythologie tot ons gekomen in afbeeldingen, die tot de weinige 'blote plaatjes' behoren die zelfs in de kerk geaccepteerd werden. In de Oudhe...

Skyline
De skyline van een stad was vroeger een politieke zaak: de gemeenschap wilde zich profileren, letterlijk, met veel hoge gebouwen. In het silhouet (ook al geen Nederlandse term) speelden in de Middeleeuwen de kathedralen, kerken en kloosters met hun torens de hoofdrol, burgerlijke gebouwen, zoals het...

Slaphangende vorktracering
Bij de vorktracering is de tracering zo simpel als deze maar kan zijn. Alle montants splitsen zich in de kop van het venster in tweeën, zoals een hele eenvoudige vork. Door deze eenvoud is deze vorm goed toepasbaar bij bakstenen traceringen. Maar één klein probleem is er wel voor ...

Slepende gevel
Een gevel staat meestal recht overeind. Wanneer dat niet het geval is, dan heeft dat een geode reden of er is iets mis. Helt de gevel naar voren, dan kan dat het gevolg zijn van een verzakking. Het kan echter ook zijn dat de gevel op vlucht gebouwd is: hij is naar voren hellend gebouwd om het druipw...

Sleutel
Een slot kan niet zonder sleutel. Wie iets afsluit, wil het ook weer kunnen openen. De truc van het slot is dat aan de buitenkant niet te zien is wat de bijbehorende sleutel binnenin moet doen. De Egyptenaren hadden al sloten, waarin een stokje gestoken werd met pinnetjes, die palletjes moest oplich...

Sleutelstuk met rozet
Een sleutelstuk kan geroseerd zijn, dat wil zeggen: voorzien van een rozet. Een enkele keer gaat het daarbij om de onderkant van het blok, meestal om de overhoekse biljoenen aan de zijkanten van het blok van het sleutelstuk. Bij het uitsteken laat de timmerman dan wat hout zitten, waarin hij een kle...

Slijpholte
in natuursteen Minder bekend dan de duivelskrassen zijn de andere 'mysterieuze' sporen, die eveneens aangetroffen worden op oude gebouwen, met name kerken. Het gaat om uithollingen in natuursteen, die te vinden zijn op hoeken of rondingen, zoals op schalken van kerkport...

Slijpspoor
in baksteen Wie goed kijkt, ziet bij de keukendeur van een oude woning niet zelden dat de baksteen van de muur ernaast op heuphoogte een gladder oppervalk heeft dan de rest van de gevel. Heb je de kans om oude bewoners naar de verklaring ervan te vragen, dan zul je ontdekken dat h...

Slijpsteen
Messen, scharen, beitels, schoppen en heel veel andere gereedschappen moeten af en toe geslepen worden. Wanneer je metaal over een harde steen heen haalt, slijt dat. Als je het op de juiste manier doet, krijg je een scherp snijvlak. Al uit de prehistorie zijn slijpsporen bekend. Om het keukenmes te ...

Slingertrap
Een wenteltrap die niet rond een stevige spil omhoog draait maar rond een schalmgat, heet een slingertrap. Deze trap is een hele losse spiraal, veel opener dan de onoverzichtelijke spiltrap. De constructie is wel heel veel gecompliceerder. Immers, terwijl de spil de spiltrap draagt en de boom aan de...

Sluiertracering
De oorspronkelijke bedoeling van een tracering was het indelen van grote vensters, zodat deze met glas gevuld konden worden. Omdat hierbij steeds fraaiere vormen ontwikkeld werden, verschenen deze motieven op steeds meer plaatsen, ook daar waar ze geen enkele constructieve functie hadden. Zoals in b...

Sluitboom
Een ingang is bedoeld om iemand binnen te laten. Maar er zit niet voor niets een deur in: die dient om van alles en nog wat buiten te houden: kou, regen en ongewenst bezoek. Zeker in vroeger tijden kon vijandelijk bezoek een probleem van de eerste orde zijn. Een grendel of een slot helpt meestal vol...

Sluitring
in gewelf De functie van een sluitsteen is duidelijk: hij sluit de boel daar boven in een gewelf. Maar in het geval dat de bouwmeester nou net op die plek geen stevige steen, maar een gat wil hebben, moet hij de druk van de gewelfribben op een andere manier opvangen. Da...

Sluitsteen
in boog Bij het metselen van een boog is een tijdelijk hulpmiddel nodig: een formeel. Pas na het plaatsen van de sluitsteen draagt de boog zichzelf. Daarom is dit de belangrijkste boogsteen en die moet goed passen. Daarom wordt deze ook in een bakstenen boog vaak van na...

Sluitsteen
in gewelf Op het moment dat de bovenste steen een boog sluit, rusten alle boogstenen tegen elkaar. Dan staat de boog op zichzelf en kan de hulpconstructie (het formeel) weggehaald worden. De sluitsteen van één boog doet hetzelfde als de sluitsteen van twee...

Sluitsteen
in graatgewelf Een sluitsteen in een graatgewelf? Dat is toch typisch iets voor het ribgewelf? Klopt grotendeels, meestal ontmoeten de graten elkaar onder een flauwe hoek, die naar de kruin toe steeds onopvallender wordt. Een sluitsteen lijkt daar niet niet bij te passe...

Smetlijn
Het is een hele kunst om een rechte lijn te trekken, zeker wanneer de ondergrond onregelmatig is. Bouwvakkers zijn slim en handig, ze hebben hiervoor al eeuwen geleden een trucje bedacht. Wanneer je een touwtje spant, daar waar je de lijn wil trekken, dan kun je daar wel met een krijtje langs gaan, ...

Snijdende daken
Het duidelijkst is te zien hoe daken elkaar snijden vanaf de kerktoren van een kruiskerk. Het schip en koor hebben samen één doorgaande nok, die doorsneden wordt door de nok van het transept. Wanneer hoge zijkapellen hun nok op dezelfde hoogte hebben als het schip, snijden ook zij die ...

Snijdende ezelsruggen
De ezelsrug wordt vaak gebruikt om tuinmuren te beëindigen. Het is een goed afwaterende afdekking en bij een forse ezelsrug krijgt een onverlaat niet makkelijk grip op de bovenzijde van de muur. Wanneer in zo'n muur een poort of inrijhek opgenomen wordt, zijn er twee hekpijlers nodig. Die zijn ...

Snijraam
Het bovenlicht van de ingang is een uitstekende plaats om versiering aan te brengen. Zelfs bij eenvoudige boerderijen treft men hier vaak een levensboom aan, maar voor de woning van een gegoede burger is dat te min. Een fraai patroon van gebogen roeden oogt al beter. Met houtsnijwerk zijn de mogelij...

Soldaat
Een soldaat is een 'krijgsman' die soldij krijgt, iemand die dus betaald wordt voor het dienen in een leger. Bedoeld wordt meestal een 'gewoon soldaat', dus iemand zonder hogere rang. Het woord 'krijgsman' (waaronder ook hogere rangen verstaan worden) wijst er op dat deze functie tot voor kort allee...

Spaarboog
De meeste spaarbogen zie je niet: die zitten onder de grond en worden daarom ook 'grondbogen' genoemd. Maar ook bovengronds zie je bogen die bedoeld zijn om stenen te sparen. Het duidelijkste bovengrondse voorbeeld is het Romeinse aquaduct. Toeristen denken wel eens dat de Romeinen speciaal voor hen...

Spaarnis
Er is niet echt een verschil aan te geven tussen een spaarnis en een spaarveld. Hoogstens kunnen we constrateren dat de laatste term meestal gebruikt wordt bij romaanse architectuur, waarbij de spaarvelden aan de bovenzijde meestal recht afgesloten zijn, dan wel met een boogfries. Vooral het rondboo...

Spaarveld
Een spaarveld is flinke nis in de muur, ofwel bedoeld om stenen te sparen ofwel om een gevel te verlevendigen. En die twee doeleinden gaan goed samen. De nis is niet diep, want dat zou de muur verzwakken. De oppervlakte is fors, want anders wordt er weinig steen bespaard. De onderzijde en de zijkant...

Spant
Wanneer je op zolder je hoofd stoot, is dat waarschijnlijk tegen één van de vele onderdelen van een spant. Een spant maakt dus deel uit van een kapconstructie. Laten we aan de buitenkant beginnen; we nemen als voorbeeld een ouderwetse kap. De dakpannen rusten op de horizontale panlatte...

Speklaag
Een architectuurhistoricus op vakantie zal op het strand misschien om zich heen weinig complimenteuze opmerkingen horen, waaruit hij kan afleiden dat het woord 'speklaag' ook nog een andere betekenis heeft dan hij gewend is. Voor hem zijn speklagen natuurlijk in de eerste plaats de lagen natuursteen...

Speklaag-imitatie
in baksteen Bij speklagen worden lagen baksteen afgewisseld door één of meer lagen natuursteen. In de gotiek en de renaissance kwam dit veel voor. Soms wil men in later eeuwen dat sierlijke metselwerk eigenlijk wel hebben, maar liever niet betalen. De oplo...

Spijker
Niet om spijkers op laag water te zoeken, maar wat men tegenwoordig 'spijker' noemt is dat niet: dat is een draadnagel. Spijkers en nagels zijn gesmede ijzeren hulpmiddelen om twee dingen aan elkaar vast te spijkeren. Allebei zijn ze (meestal) vierkant en hebben aan de ene kant een scherpe punt, aan...

Spiltrap
De rechte steektrap en de wentelende spiltrap waren tot voor enkele eeuwen de gebruikelijke vormen van de trap. De houten spiltrap heeft een doorlopende spil, waarin de treden of stootborden met één of meer toognagels vastgepend zijn. De treden rusten aan de andere zijde in de muur of ...

Spinthout
Wanneer een boom geveld wordt laat de stam op zijn doorsnede heel wat zien, dat voordien niet te zien was. Om te beginnen de duidelijk afwijkende bast en de boomschors aan de buitenkant. Het hout daarbinnen toont jaarringen: één ring voor ieder jaar dat de boom geleefd heeft. De oudste...

Spitsboog
Een boog die niet uit één ronding, maar uit twee gebogen delen bestaat is een spitsboog. Het gaat hierbij om twee gelijke delen van een cirkel, die elkaar onder een hoek ontmoeten. We kennen de spitsboog in allerlei varianten en toepassingen, zoals het spitsboogvenster, de spitsboognis...

Spitsboognis
Een nis die aan de bovenzijde is afgesloten met een spitsboog heet een spitsboognis. Deze nis kan blind zijn, maar kan ook een venster bevatten. De Hanzegotiek wordt gekenmerkt door dit gebruik van de spitsboognis: veelal liggen de vensters van deze baksteenarchitectuur op die manier iets verzonken ...

Spitse vlechtboog
Een vlechtboog is meestal een rondboog en het grappige is dat twee elkaar kruisende rondbogen een spitsboog opleveren. Hoe meer rondbogen elkaar ontmoeten, hoe spitser de onderste bogen worden. Wanneer we spitsbogen gaan vlechten, krijgen we nog spitsere bogen. Wanneer veel spitsbogen elkaar kruisen...

Spoed
van schroefdraad Schroeven en bouten hebben schroefdraad, maar de ene draad is de andere niet. De afstand tussen twee windingen van de schroefdraad is de spoed. Is die afstand groot, dan spreken we van een grote spoed. De kleine spoed hoeft nu niet meer uitgelegd te wor...

Spolie
Hergebruik van bouwfragmenten is van alle tijden. De bekendste vorm hiervan is de 'spolie', een voor velen onbekend woord omdat men bijna uitsluitend het meervoud 'spolia' tegenkomt. De term is niet scherp afgegrensd ten opzichte van andere vormen van hergebruik. Taalkundig gaat het om roof, waarbij...

Sporenkap
De oudste middeleeuwse kappen die bewaard zijn gebleven, zijn, op een enkele uitzondering na, sporenkappen. Dit zijn kapconstructies die bestaan uit schuin tegen elkaar geplaatste balken, de daksporen, die elkaar in de nok ontmoeten en op een wat lager niveau aan elkaar gekoppeld zijn door é&...

Sport
van ladder Wat bij een trap de treden zijn, worden bij een ladder de sporten genoemd. Het zijn de dwarse latten, die om de 20 à 25 cm aangebracht zijn op de lange zijkanten, of te wel de bomen. Een ladder zelf moet betrouwbaar zijn, en daarbij spelen de sporten e...