UDS - monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie

Categorie: Bouw en Constructie > monumentenzorg, bouw- en cultuurhistorie
Datum & Land: 19/01/2009, NL
Woorden: 1297

Spreidsel
Om bij een samengestelde balklaag te voorkomen dat vuil tussen de vloerplanken doorstuift, wordt aan de onderkant ervan, tussen de kinderbinten en evenwijdig daaraan, een dunne 'plank' aangebracht. Het woord 'plank' staat hier tussen aanhalingstekens, want het gaat hier om eikenhout dat slechts enke...

Squint
In de kerk is het zicht op het altaar belangrijk, de eucharistieviering is immers de belangrijkste gebeurtenis in dat gebouw. In een zaalkerk is het zicht geen probleem, maar de meeste kerken hebben een complexere plattegrond. Vanuit de zijbeuken staan de pijlers in de weg, vanuit het transept is he...

Staal
Staal is ijzer met een laag gehalte aan koolstof. Het is daardoor veel sterker dan smeedijzer of gietijzer. We kennen staal in talloze vormen. De meest bekende zijn de stalen balken met een profiel: in doorsnede zien we een H, U of L. Zou de balk massief zijn of plat, dan zou hij door kunnen buigen ...

Staand klezoorverband
Klezoorverband is een variant op het halfsteens verband, waarbij de muur dus een halve steen dik lijkt. Omdat klezoorverband vooral voorkomt als siermetselverband in de 20e eeuw, in de tijd waarin de meeste gevels als spouwmuren opgetrokken werden, is deze halfsteens schil dan slechts een deel van d...

Staand verband
Metselverbanden die bestaan uit afwisselend een laag bakstenen die hun kop laten zien (koppenlaag) en een die de strekken toont (strekkenlaag) waren eeuwenlang gebruikelijk. Pas aan het begin van de 20e eeuw kwamen de spouwmuren op, en deze tonen een halfsteensverband. Van de twee eerstgenoemde komt...

Staande tand
Aan kathedralen is eeuwen gebouwd en steeds weer verder gebouwd, maar ook een simpel tuinmuurtje kan ook niet altijd in één keer afgemaakt worden. Hoe zorg je dan dat het later toe te voegen metselwerk naadloos aansluit? De staande tand is de gebruikelijke oplossing: de muur eindigt ti...

Staartbalk
van bovenkruier De balk die aan de achterkant van de kap van een bovenkruier vastzit, en die meestal door een kruihaspel in beweging gebracht wordt, is heel wat langer en kwetsbaarder dan de staartbalk van de standerdmolen. Daarom is dit onderdeel bij de bovenkruier met...

Stadsmuur
Wanneer in de Middeleeuwen een dorp een stad wordt, is de bouw van een stadsmuur (of eerst misschien een tijdelijke wal) de grootste zorg van de verse 'burgers'. Duur, maar wel zo veilig tegen rondtrekkende bendes en vijandelijke legers. Net als bij de burchtmuur van een kasteel is het principe simp...

Stadspoort
Een stadsmuur is onmisbaar voor een middeleeuwse stad: deze geeft veiligheid en tevens status. Maar je moet er wel in en uit kunnen, dus de stadspoorten zijn essentieel. Vaak geven deze de loop van de oude landwegen aan. Om indruk te maken op de bezoekers zijn de poorten vaak indrukwekkende, rijk ve...

Stalen damwand
Een damwand werd oorspronkelijk van houten planken gemaakt. Deze konden met een messing en groef in elkaar grijpen, veel ingewikkelder kon het profiel niet worden. Door de toepassing van staal voor damplanken, ontstonden tal van nieuwe mogelijkheden. Om te beginnen kan de stalen plank zelf een U-, Z...

Steeg
Een steeg wordt algemeen opgevat als een smalle straat. De grens is niet duidelijk te trekken: veel straatnamen, eindigend op '-steeg' zijn in de 20e eeuw omgedoopt in '-straat', omdat het wonen in een steeg als minderwaardig werd beschouwd dan resideren aan een straat. De 19e-eeuwse wantoestanden i...

Steek- en ringsleutel
De naam 'combinatiesleutel' voor de combinatie van een steek- en een ringsleutel is wel goed, maar wekt verwarring omdat velen wat anders onder deze term verstaan. Zo wordt onder meer - ten onrechte - de Engelse sleutel vaak zo genoemd. De term steek- en ringsleutel voorkomt misverstanden. In veel g...

Steekkap
van een dak Bij een dak dat is opgebouwd uit meerdere kappen kunnen deze elkaar op verschillende manieren ontmoeten. Bij snijdende daken zijn de nokken even hoog. Het kruisdak is daarvan een voorbeeld. Ook bij een T-dak liggen de nokken even hoog. Wanneer een kap met een lagere no...

Steekschoor
Wanneer een kap een nokgebint heeft, voorzien van een nokstijl, kan deze laatste afgeschoord zijn op de nokgording. Met andere woorden: de omhoogstaande balk wordt beschermd tegen omvallen door twee omhoogwijzende balkjes, die zowel aan de nokstijl, als aan de nokgording vastgemaakt zijn. Dat zijn d...

Steektrap met kwart
Een steektrap die bovenaan of onderaan een draai heeft van een kwart cirkel heet een (steek)trap met een kwart. Anders gezegd: het is een rechte trap waarvan het begin of einde uitgevoerd is als een stukje spiltrap. Deze constructie wordt vrij algemeen toegepast, omdat daarmee de trap goed ingepast ...

Steen
Steen is er in maten en soorten. In de meeste talen heeft het woord dat wij gemakshalve vertalen als 'steen' uitsluitend betrekking op natuursteen: 'pierre', 'stone', 'pietra'. De meeste steen in Nederland is baksteen, en dat is officiëel een van de vormen van 'kunststeen', net als bijvoorbeeld...

Steenhouwersmerk
Het steenhouwersmerk is een persoonlijk merkteken van de steenhouwer, waarmee hij zijn werkstuk signeerde. Dat was niet bedoeld zoals we dat nu van een kunstenaar gewend zijn, maar om zijn betaling op basis van stukloon te kunnen berekenen. Daarom is het niet gek dat veel van die merken niet te zien...

Steiger
We kunnen ons niet voorstellen dat in sommige andere landen gebouwd wordt zonder steigers. Vooral daar waar natuursteenbouw de overhand heeft wordt een huis van binnenuit opgemetseld. In de Lage Landen doen we het anders: we bouwen aan de buitenzijde een tijdelijke stellage van lange palen, de staan...

Steigerdoek
Steigers hebben altijd in het stadsbeeld van grote steden gestaan. Een kathedraal, bijvoorbeeld, kwam gedurende vele mensenlevens niet klaar en wanneer er dan eindelijk de laatste steen gelegd was, begon men met de restauratie van de eerste. Of, vaker nog, het gebouw werd ouderwets gevonden en men b...

Steigerdoek met architectuurafbeelding
Sinds steigerdoek voorkómt dat iets of iemand van de steiger naar beneden valt, is er een probleem voor het stadsbeeld ontstaan. In een achterafstraatje ergeren weinigen zich aan de enorme lappen, maar op plaatsen waar veel toeristen komen, moet voorkomen worden dat de vakantiefoto's door de ...

Steigerdoek met reclame
Om veiligheidsredenen is het tegenwoordige gebruikelijk om steigers te voorzien van steigerdoek. Om het stadsbeeld niet tezeer te schaden, worden deze lappen op toeristisch belangrijke plaatsen voorzien van de afbeelding van de architectuur die zich even verscholen heeft. Op een kiekje valt soms nau...

Steil dak
Er is veel geschreven over dakhellingen. Waarom is het dak in de ene streek meestal steil en in een andere flauw hellend? En was dat altijd zo? Zeker is dat het noorden van Europa meer steile daken kent dan het zuiden. Duidelijk is ook dat romaanse kerken (oorspronkelijk) flauw hellende daken hadden...

Stelling
van molen Het houten platform dat om de romp van een stellingmolen loopt heet de stelling. Het is een eind boven de grond gebouwd en rust op schoren. Vanaf deze omloop kunnen onder meer de zeilen op de wieken gelegd worden, kan de kap naar de wind gekruid worden. Dat ge...

Stellingmolen
Een windmolen die een stuk boven de grond om de romp heen een houten stelling heeft om onder meer de wieken te bedienen, heet een stellingmolen. Het is een bovenkruier, dus een molen waarvan de kap naar de wind gedraaid wordt; dat kruien gebeurt vanaf de stelling. Tekst: Jean Penders, 10-2005...

Steltboog
Een steltboog is een boog op stelten. De geboorte is het punt waar de eigenlijke boog zijn kromming begint, meer in dit geval staat de aanzetsteen op een stukje rechte dagkant. Dat lijkt niks bijzonders, dit geldt bijvoorbeeld ook voor een rondboogvenster. Een steltboog is pas een steltboog wanneer ...

Stenen boogbrug
Een houten brug is het gemakkelijkst te maken. Duurder maar veel steviger is een stenen brug. Voor hun militaire wegennet hebben de Romeinen al veel bruggen gebouwd, waarvan er heel wat nu nog te zien zijn. Over de Utrechtse grachten liggen boogbruggen, die hun oorsprong al in de middeleeuwen vinden...

Stenen kamer met voorhuis
In de middeleeuwse stad stonden tussen de vele houten huizen hier en daar stenen gebouwen. Dat waren niet alleen kerken en overheidsgebouwen. Ook de elite kon zich in de loop der tijden steeds vaker een stenen huis veroorloven. Steden als Gent en Utrecht kenden machtige 'steenhuizen', stadskastelen ...

Stenen spiltrap
Een stenen spiltrap kan op heel verschillende manieren gebouwd zijn. Bij een natuurstenen spiltrap hoeven, simpel gezegd, de vooraf in de juiste vorm gehakte treden maar spiraalvormig op elkaar gelegd te worden. Bij een bakstenen spiltrap valt er weinig te stapelen, er zal gemetseld moeten worden. D...

Stergewelf
In de late gotiek, waarin de bouwmeesters steeds rijkere vormen zoeken, wordt het kruisribgewelf te simpel gevonden. Hoewel er constructief geen enkele reden toe is, verschijnen er steeds meer gewelfribben. Deze hulpribben heten tiercerons en liernes, waar deze elkaar ontmoeten is een soort sluitste...

Steunbeer
Wanneer een muur dreigt om te vallen, help het om ertegenaan te duwen. Omdat dat niet vol te houden is, bedacht de mens al snel de steunbeer: een gemetselde duwer. Het is een dik stukje muur dat haaks op de bedreigde staat. Hoe meer massa, dus hoe zwaarder die is, hoe beter hij werkt (al is er een g...

Stichtingssteen
In stilte goed doen, dat is zeer christelijk. Toch valt die stilte nog wel eens tegen wanneer we de 'stille getuigen' zien van een werk van liefdadigheid. Vooral bij de stichting van een gebouw tot nut van het algemeen, zoals een kerk of weeshuis, wilde de goede gever zijn of haar daad nog wel eens ...

Stier als evangelistensymbool
De stier - ook wel 'het rund' genoemd - is het evangelistensymbool voor de evangelist Lukas. In tegenstelling tot de adelaar en de leeuw was de stier voor de middeleeuwer een vertrouwd en nuttig dier. Wel een dier om rekening mee te houden: zijn kracht was spreekwoordelijk. Als symbool voor Lukas is...

Stoepbank
Het is onbeleefd om iemand voor de ingang te laten wachten, wanneer je binnen even wat moet pakken en dan veiligheidshalve de deur dichtdoet. Toch is het niet raadzaam om Jan en alleman zomaar toe te laten. Dat was vroeger ook al zo, alleen waren ze toen vaak inventiever. Plaats een bank naast de vo...

Stompe hoek
Een hoek van meer dan 90 graden heet stompe hoek. Zo simpel is dat, maar voor de metselaar is dat helemaal geen eenvoudige situatie. Bakstenen hebben namenlijk allemaal rechte hoeken, dus hoe moet je het hoekje om? Het speciaal laten bakken van stenen met een passende vorm is teveel gedoe. De gemakk...

Stompe hoek met uitstekende koppenversiering
Bij het metselen van een stompe hoek worden gewone bakstenen gebruikt en die zijn rechthoekig. Eén van de manieren om dit op te lossen is het afzagen van dat wat uitsteekt. Een tweede manier is het laten uitsteken van de stukken baksteen die 'teveel' zijn, dat geeft een sierlijk effect door d...

Stoomgemaal
Het stoomgemaal is de 19e-eeuwse opvolger van de poldermolen. En heel wat machtiger: de stoommachine is niet afhankelijk van de wind en hiermee kan een enorme hoeveelheid water opgepompt worden. Eén gemaal vervangt een hele reeks windmolens. De doorlegging van de Hollandse polders werd door d...

Stootvoeg
Voegen zijn nodig om de stenen van het metselwerk op hun plaats te houden. De lintvoegen lopen een flink eind door en op de lintvoeg ligt steeds de volgende laag stenen. Deze 'stoten' opzij bijna tegen elkaar, maar dat kan niet zomaar. Er moet net iets ruimte tussen blijven voor de mortel, want die ...

Stormram
De klop op de deur: wanneer die klop met een stormram gegeven wordt, dan is men achter de poort niet veilig meer. Van een verdedigingswerk, zoals een kasteel of stadsmuur, is de poort het zwakste punt. Om de bewoners en de gasten met goede bedoelingen binnen te laten, is nu eenmaal een deur nodig. D...

Stormtoren
Verdedigen doe je, als het even kan, vanuit de hoogte. Als als het niet kan, omdat er geen hoogte beschikbaar is, dan probeer je op niveau te komen door een vluchtberg op te werpen (zoals een motte) of door een hoge muur (vestingmuur) op te trekken. Daarachter kunnen je dierbaren zich verschuilen in...

Straalkapel
Een grote gotische kerk is haast ondenkbaar zonder een krans van kapellen, die om de kooromgang heen gedrapeerd zijn. Ieder van deze kapellen wijst naar het centrum van de koorsluiting en vult de ruimte tussen de steunberen. Zelf zijn de kapellen meestal ook veelzijdig gesloten en voorzien van steun...

Straatkelder
Een kelder hoort onder een huis en niet onder de straat. Voor je het weet zakt er een zwaar voertuig door het gewelf en dan heb je de poppen aan het dansen. En toch, in menige stad zijn straatkelders te vinden. De beroemdste zijn de Utrechtse werfkelders. Waarom staat de overheid dan toch toe dat ie...

Straatkelder-kademuren
in Utrecht Utrecht is beroemd om zijn werven, de lage kaden waarop het goed toeven is, door een werfmuur gescheiden van de drukte op de straat bovenlangs. Achter die werfmuur ligt de werfkelder. Dat is een straatkelder die de kelder van het grachtenpand verlengt. Op een aantal pla...

Strijdhamer
Strijdkolven (21) en strijdhamers (22) behoren bij uitstek tot de bewapening van ruiters. Door hun beperkte afmetingen, ongeveer 60 cm, kon een soldaat te paard zich weren tegen voetvolk en andere ruiters. Tijdens belegeringen hadden ruiters niet direct een gevechtstaak. Hun aandeel lag voornamelijk...

Strijdkolf
Strijdkolven (21) en strijdhamers (22) behoren bij uitstek tot de bewapening van ruiters. Door hun beperkte afmetingen, ongeveer 60 cm, kon een soldaat te paard zich weren tegen voetvolk en andere ruiters. Tijdens belegeringen hadden ruiters niet direct een gevechtstaak. Hun aandeel lag voornamelijk...

Strijkbalk-koppelanker
De strijkbalk ligt tegen de muur en bij een samengestelde balklaag moet hij alle kinderbinten van het laatste vak opvangen. Ook bij een enkelvoudige balklaag kan er niet zomaar een stuk uitgezaagd worden om tegen deze muur een rookkanaal aan te brengen. De balken dragen niet alleen de vloerplanken, ...

Strodok
Om het tochten van een onbeschoten kap tegen te gaan kon deze aangestreken worden. Letterlijk en figuurlijk flexibeler is het steken van bosjes stro tussen de pannen en de panlatten. Met een touwtje of ijzertje aan één kant samengebonden lijkt het op een bezempje. Door de wigvorm kan d...

Stucgewelf
Een stucplafond, dat de vorm van een gewelf heeft, is geen echt, maar een schijngewelf. Het is immers niet gemetseld en kan geen drukkrachten verdragen. De voordelen zijn simpel: het stucgewelf is een heel lichte constructie en belast de muren dus nauwelijks. Bij gebrek aan onderhoud valt het stucge...

Stucwerk
Net als pleisterwerk bedekt stuc dat wat er onder zit. Met stucwerk worden in haast ieder huis de wanden en plafonds glad afgewerkt. Tevens is stuc, net als pleister, ideaal om er de fraaiste vormen in te boetseren. Met een mal kan in één keer een lijst met een gecompliceerd profiel ge...

Subsedilia
In een belangrijke vroeg-christelijke basiliek stond in het bema, in het midden van de absis, tegen de wand, een meestal stenen bisschopszetel, ook wanneer de kerk geen kathedraal was. In aansluiting daarop liep voor de iets minder belangrijke geestelijken langs de gebogen wand een meestal ook stene...

Tabernakelvenster
In de zuidwesthoek van Vlaanderen, nog net boven de Franse grens, komt in de 16e en 17e eeuw regelmatig een heel apart venstertype voor. Het gaat om een venster - meestal het zoldervenster in de topgevel van een diep huis - dat uitgevoerd is als een pronkvenster in rijke renaissancevormen. Je kunt h...

Tafelment
van lichtbeuk Voor het onderhoud van de hoge gotische kerken zijn tal van mogelijkheden bedacht om gemakkelijk op allerlei plaatsen te kunnen komen. Het triforium is zo'n galerij om hoog in de kerk te kunnen lopen. Nog hoger is soms aan de binnenzijde van de lichtbeukve...

Tamboer
van koepel In een koepelgewelf worden meestal geen vensters aangebracht. Voor de verlichting van de ruimte eronder, vaak een donkere viering, wordt de koepel als het ware omhoog gebracht. Bij een romaanse vieringtoren is dat deel vierkant of achthoekig. In de renaissanc...

Tand
van zaag Wanneer een zaag haar tanden in een stuk hout zet, hangt het van de grootte, stand en scherpte van die tanden af of er veel zweet zal vloeien. En van de houtsoort natuurlijk. Een vuren balkje is zo dóór, een stuk eikenhout is met een botte of verk...

Tang
Er zijn heel veel soorten tangen, maar allemaal hebben één punt gemeen: je kunt er iets mee vastpakken. Subtiel of zo stevig dat iets kapot gaat. De horlogemaker gebruikt een tangetje om kleine tandwieltjes op hun plaats te leggen. De nijptang is bedoeld om spijkers met grof geweld uit...

Tarwe
Tarwe is de bekendste graansoort, het beste brood wordt ervan gemaakt. Het wordt daartoe gemalen, vroeger in een korenmolen. Het meel wordt, met onder meer gist, tot deeg gekneed en in een oven gebakken. Tarwebrood kan wit of bruin zijn, afhankelijk van wat er van de graankorrels gebruikt wordt. Tar...

Technische installatie
Dat voor bepaalde functies, zoals een restaurant, technische voorzieningen nodig zijn, valt te begrijpen. Het is soms heel moeilijk om hiervoor een niet al te opvallende constructie te bedenken. Maar af en toe krijg je de indruk dat de 'gemakkelijke' manier waarop de problemen opgelost worden, niet ...

Teerlingkapiteel
Het meest voorkomende romaanse kapiteel is het teerlingkapiteel. De vorm is fraai door zijn eenvoud. Dat is geen schijn: die eenvoud ligt voor de hand. Om een blok natuursteen als kapiteel te kunnen gebruiken, moet de vierkante bovenzijde aansluiten op de ronde onderzijde. Het blok kunnen we zien al...

Teerlingmotief
Een teerling is een dobbelsteen. In de kunst wordt het woord teerling vaak gebruikt als synomien voor 'kubus'. Een motief dat gestapelde kubussen voorstelt, heet daarom een teerlingmotief. Er is iets merkwaardigs aan de hand met dit motief. Het is een trompe-l'oeil, een oog-bedriegertje. Wat een ein...

Tegula en imbrix
De Romeinen hadden het al aardig voor elkaar, een gebakken dakbedekking in plaats van de zware en dure natuurstenen platen. Wat met natuursteen niet kon, was wel mogelijk in de gebakken vorm, de plaat, tegula geheten, kreeg aan de zijkanten een opstaand randje. Door een tweede type pan te ontwikkele...

Tegurium
van ciborium Een tegurium is een afdakje, wanneer je het in het latijn wil benoemen. Het tegurium van een ciborium is dus het 'baldakijn' dat samen met de dragende zuilen het ciborium vormt. Meestal staat dit boven een altaar. Een dergelijk afdak plaatsen de Romeinen al lang voord...

Telmerk
Een houtconstructie maken is vakwerk. Het geheel moet stevig en liefst ook nog fraai zijn en daarvoor moeten heel veel onderdelen op maat gemaakt worden en ook nog eens precies in elkaar passen. Omdat de constructie meestal niet gemaakt wordt op de plek waar deze thuishoort, maakt de timmerman alle ...

Tempel
De tempel kun je omschrijven als het kerkgebouw uit de oudheid. Of, beter, als het religieuze gebouw voor de eredienst van niet-christenen. Helemaal precies is ook dit niet. De synagoge, bijvoorbeeld, is geen tempel. In de architectuurhistorie roept het woord 'tempel' vooral het beeld op van de Grie...

Tengel
van dakbeschot Golfpannen rusten vanouds op panlatten, die op de daksporen zijn gespijkerd. Dat is een luchtige constructie, maar op den duur werd deze te luchtig gevonden. De onbeschoten kap werd verdrongen door de kap met dakbeschot. De levensduur van de dakpannen ging er daarme...

Tenietlopend profiel
In de loop van de gotiek krijgen gewelfribben en scheibogen een steeds rijker en gecompliceerder profiel. De doorsnede lijkt een optelsom van rondstaven, peerkralen en steeds hoekiger lijsten. De overgang van die ingewikkelde vormen naar een heel anders opgebouwde bundelpijler was niet z'n probleem:...

Tenietlopende gewelfrib
Rond 1500 loopt de gotiek op haar laatste benen. In deze stijl is al alles uitgeprobeerd, een nieuwe tijd met een nieuwe stijl komt er aan. In de flamboyante gotiek zijn traceringen en gewelven steeds uitbundiger geworden, de gewelfribben van de ster- en netgewelven kregen een heel gecompliceerd pro...

Tenietlopende scheiboog
In de flamboyante gotiek ontstaat een probleem voor de bouwmeester die het kapiteel eigenlijk wel weg zou willen laten, maar het nodig heeft als overgang van de scheiboog naar de pijler. De doorsnede is zo anders, het profiel van de scheiboog is gecompliceerd opgebouwd met vele scherpe hoeken, terwi...

Tetravela
'Tetra' is Grieks voor 'vier' en 'vela' latijn voor, onder meer, 'gordijnen'. De term wordt meestal gebruikt voor de vier gordijnen, die met ringen aan de trekstangen van het ciborium gehangen werden. Deze in het zuiden vaak voorkomende overhuiving van het altaar bestaat uit een dakje (tegurium), da...

Tijgermuur
Wat oud lijkt, is niet altijd echt oud. Een monument dat opnieuw opgebouwd wordt, is in de ogen van de monumentenzorger verloren. Al kan het er op afstand nog wel leuk uitzien, aan de stenen en balken kun je de bouwgeschiedenis van het pand niet meer aflezen. Helaas zijn er heel wat goed bedoelde re...

Timpaan
Bij een timpaan denkt menigeen direct aan de met rijk beeldhouwwerk gesierde boogvelden boven de ingang van veel romaanse en gotische kerken. Dit halfronde timpaan is een vlak, dat omsloten wordt door archivolten; het kan ook geheel onversierd zijn. Dit opvallendste onderdeel van het kerkportaal vin...

Tochtportaal
'Met de deur in huis vallen' is een bekende uitdrukking. Die komt niet uit de lucht vallen: het was vroeger heel gewoon om met de deur in huis te vallen. Dat betekent overdrachtelijk: pardoes beginnen over een precair onderwerp. Bij een letterlijke interpretatie zou je kunnen denken aan een lachfilm...

Tochtwang
van valraam Een belangrijk nadeel van het valraam is de koude lucht die opzij langs het openstaande raam de kamer in valt. Daarom worden valramen vaak voorzien van dichte zijkanten, die dan tevens het openvallende raam konden opvangen: de tochtwangen. Een goed idee. De koude lucht...

Tolhuis
Reizen dat was tol betalen! Was het niet figuurlijk, doordat men uitgeschut werd door struikrovers, dan was het wel letterlijk. Op strategische punten versperde een slagboom de doorgang en diende er betaald te worden. De opbrengsten kwamen de heer van het gebied ten goede. Vaak indirect, omdat de to...

Tongewelf met steekkappen
Een tongewelf is stevig en gemakkelijk op te bouwen. Alleen aan de zijkanten blijft er door de lage geboorte weinig van de wand over: de gebruiker van de ruimte - vaak een kelder - kan hier niet veel opstapelen. Het kruisgraatgewelf is één van de gewelfvormen die dit nadeel niet kennen...

Tongewelfvormige sporenkap
Wie onder een houten tongewelf staat, realiseert zich meestal niet dat hij in een kapconstructie kijkt. Een gedeelte is door het beschot aan het oog onttrokken, maar de ruimte boven de trekbalken is vergelijkbaar met de zolder in een huis. In een beperkt aantal gevallen zijn de timmerlieden erin ges...

Tongewelven gekoppeld door arcade
De grote 'steenhuizen' van de 12e en 13e eeuw, zoals die vooral in de Vlaamse steden het stadsbeeld domineerden, waren in de ogen van tijdgenoten 'torenhoge huizen'. Het waren meestal geen vierkante woontorens, maar diepe huizen van een forse maat, soms ook wel 'stadskastelen' genoemd. Bij die opzet...

Toognagel
Degelijke houtconstructies zijn met pen-en-gatverbindingen in elkaar gezet. Die methode is veel sterker dan het simpelweg vastspijkeren van onderdelen. In de ene balk wordt het pengat gemaakt (eerst geboord, dan bijgehakt) en de andere balk wordt versmald tot een pen zodat deze in het gat past. Om b...

Toognagelgat
Een toognagel is een houten nagel, die door enkele daartoe in balken geboorde gaten gestoken wordt. Het gaat dan om houtverbindingen, meestal pen-en-gatverbindingen. Je zou denken dat de pen van de ene balk in het bijpassende pengat van de andere balk gestoken worden, en dan: boren maar, dwars door ...

Toot
De toot is de scherpe punt tussen de (niet complete) cirkels van een vierpas, tootboog, drielob, visblaas, enzovoorts. Het is een kenmerkend element van de gotiek. Hoe later de gotiek, hoe rijker de traceringen en hoe meer toten er te vinden zijn. De toten zijn vaak gevat in een omgrenzende spitsboo...

Topgevelanker
Hoge bomen vangen veel wind. Hoge topgevels ook. Dat is niet zo'n probleem, behalve bij topgevels die meer willen lijken dan ze zijn. Wanneer de top flink boven de nok uitsteekt, is het bovenste stukje in feite een losstaand muurtje. Om omwaaien te voorkomen wordt dat dan aan de achterkant met een f...

Topgevelschot
De iets uitkragende houten bekleding of driehoekige plankenwand van de top van een puntgevel heet topgevelschot, voorschot of voorschoot. Bij onder meer de Noord-Hollandse houten huizen en Achterhoekse boerenburgerhuizen is dit nog vaak aan te treffen. Bij stenen huizen is dit schot meestal een loos...

Topstuk
van gevel Een simpele tuitgevel wordt met een tuitstuk beëindigd. Met een windvaan of gietijzeren bloemfontein er op lijkt het al wat meer. Een fronton oogt nog veel beter, maar pas met een topstuk is een gevel rijk versierd. Vooral bij renaissancetrapgevels of die met in- en...

Torenhaan
In plaats van 'haantje de voorste', wil hij 'haantje de bovenste' zijn. Maar omdat al eeuwenlang bleek dat deze hoogmoed soms door de bliksem afgestraft werd, aarzelde geen kerkbestuur om na de uitvinding van de bliksemafleider deze tot het beeldverstorende, maar oh zo noodzakelijke hoogtepunt van d...

Torenmolen
Een windmolen moet hoog zijn om veel wind te kunnen vangen. De hoge constructie, die daarvoor nodig is, moet sterk zijn, want de wind ontwikkelt zich soms tot een stormachtige kracht. Molens speelden in het verleden een belangrijke rol in de samenleving, het 'windrecht' was een 'heerlijk recht'. Mol...

Torenspits
De bekroning van een toren die bestaat uit schuin oplopende dakschilden heet een spits, wanneer hij steiler is dan een tentdak. Over deze dakhellingen valt te twisten, dat we bij minder dan 60° van een tentdak spreken, is niet zonder meer waar. Het steile dak op een villa zal eerder als een ten...

Torus
Het basement van een zuil toont meestal een aantal ronde ringen met holle profielen ertussen. De bolle zijn de torussen (of tori), de holle de trochilussen (of trochili). Bij de klassieke orden hoort een Attisch basement, met twee torussen, gescheiden door één trochilus. Meestal worden...

Toscaans kapiteel
Het Toscaanse kapiteel is een variant van het Dorische kapiteel, vooral bekend uit de renaissance en de neoclassicistische architectuur. Toch komt dit kapiteel ook al voor bij de Romeinen. Het kapiteel wordt gekenmerkt door de forse hypotrachelion: de hals met, in dit geval, niet alleen anuli aan de...

Touwband
Hoewel het ornament ook in andere stijlen voorkomt, is het touwbandmotief vooral bekend van de romaanse kunst. Het idee is simpel: meestal horizontaal is een touw afgebeeld, duidelijk herkenbaar aan de windingen. Meestal komt de touwband voor in combinatie met andere motieven, zoals het rankenfries ...

Touwtracering
Gotische kerken en kloostergangen laten zien waartoe de steenhouwers in de middeleeuwen in staat waren. De vloeiende lijnen van de flamboyante traceringen tonen hun vakmanschap, de waterspuwers in de vorm van monsters of olijke figuren hun rijke fantasie. Een combinatie van beide elementen leveren t...

Tracering
Een tracering is meestal een venstertracering. Daar heeft de opbouw van een 'raamwerk' van montants en maaswerk bovenin zin om grote vlakken glas-in-lood steun te geven. Maar het valt te begrijpen dat het fraaie lijnenspel ook al snel op tal van andere plaatsen toepassing vond. Om te beginnen als op...

Tracering van baksteen
Bij traceringen denken we aan rijke vormen, ranke profielen, veellobbige openingen, al dan niet voorzien van glas-in-lood. Wanneer aan een gotische kerk heel weinig natuursteen voorkomt, is de kans groot dat het de venstertraceringen zijn, die daaruit gehakt zijn. Het materiaal leent er zich goed vo...

Tralie
Een kelderlicht is vaak voorzien van diefijzers: een reeks ijzeren staven naast elkaar. Dat helpt, zolang de staven niet te dun of te lang zijn, want dan kan een onverlaat, tenminste als hij of zij sterk is, deze staven uit elkaar buigen en er tussendoor kruipen (als hij niet te dik is). Daarom word...

Transept
Een eenvoudig zaalkerkje heeft hoogstens een absis, een kruiskerk heeft een complexere plattegrond. De lijn van schip naar koor wordt doorsneden door het dwars geplaatste transept, oftewel dwarsschip. Het snijpunt van het kruis heet de viering of kruising. Meestal is het transept even hoog als het s...

Transepttoren
De meest indrukwekkende middeleeuwse kerken hebben niet zelden een tweetorenfront. Vooral de Franse kathedralen staan erom bekend, maar bij belangrijke kloosters is deze opzet ook te zien. Het gaat steeds om belangrijke kerken, zowel uit de romaanse als de gotische periode. Bij een tweetorenfront de...

Transparant
Het is een ernstig misverstand te denken dat 'transparant' synoniem zou zijn met 'onzichtbaar'. Wanneer bij een verbouwing iets toegevoegd 'moet' worden, dat men eigenlijk vanuit monumentale overwegingen liever niet ziet, lijkt het toverwoord 'transparant'. Aan een bouwtekening valt niet goed af te ...

Trapboom
Het verband tussen het woord 'boom' en een trap is het best te onthouden door ons een simpele vorm voor te stellen: een primitieve ladder waarvan de sporten tussen de helften van een in de lengte doorgezaagde boomstam zitten. De bomen van een ladder en een trap zijn meestal zorgvuldiger afgewerkt, m...

Trapeziumkapiteel
Iedere zijde van het trapeziumkapiteel lijkt, met wat fantasie (en soms heel wat fantasie), op een trapezium. Evenals het teerlingkapiteel gaat het hier om een eenvoudige vorm van een kapiteel, onbewerkt of hoogstens met een beschildering opgesierd. Het is daarom een vorm van het tektonische kapitee...

Trapgat
Zonder trapgat heb je niets aan een trap: je zult op de een of andere dwars door de balklaag moeten klimmen. Het trapgat omvat de uit de vloer gespaarde ruimte, die degene die omhoog wil nodig heeft (de trap zelf is dan met zijn bovenste trede al bijna boven). Omdat je niet zomaar een gat in een bal...

Traphek
Om te voorkomen dat iemand van de trap valt, is meestal een traphek nodig. Bij de spiltrap in een traptoren is dat niet nodig, maar meestal gaapt er aan tenminste één kan van de trap een diepte. In een schalmgat kan men heel wat bouwlagen diep vallen. Het traphek kan simpel zijn of voo...

Trappenhuis
Een ladder of een steektrap die in de kamer staat, dat is een oude manier om hogerop te komen. De spiltrap is vaak ingebouwd in een 'koker' en vormt daarmee al een beetje een aparte ruimte. De traptoren is echt een verhaal apart: hij staat vaak zelfs buiten, tegen het gebouw aan. Wanneer de trappen ...

Traptoren
Bijna ieder gebouw heeft tenminste één trap. Die neemt in huis nogal wat ruimte in. De spiltrap is in dit licht de meest efficiënte trap, tenminste, hij neemt weinig ruimte in. Wie een bed boven probeert te krijgen, zou vast liever een steektrap zien. De trap kan echter nòg...