Retorica - effectief spreken en schrijven

Categorie: Taal en literatuur > Retorica
Datum & Land: 17/11/2012, NL offline
Woorden: 2239

Denominatief
Een werkwoord afgeleid van een substantief of adjectief.
Bijvoorbeeld: `zonnen` van `zon`, of: `bruinen` van `bruin`

Denotatie
De vast omschreven betekenis van een woord.
Antoniem: connotatie

Dentaal
Een medeklinker gevormd door afsluiting van de luchtstroom tussen de punt van de tong en de tanden (bijvoorbeeld de `d` en de `t`) Afgeleid van het Latijnse dens (tand)

Depalatalisering
Het ontnemen of verloren gaan van het palataal karakter van een klank

Deponens
Een passief werkwoord met een actieve betekenis.
Bijvoorbeeld: `sequitur` (hij volgt)

Derivaat
(Derivaat, Derivatum, Derivatie) Een afleiding; een afgeleid woord Afgeleid van het Latijnse rivus (stroom)

Derivatum
(Derivaat, Derivatum, Derivatie) Een afleiding; een afgeleid woord Afgeleid van het Latijnse rivus (stroom)

Descriptie
Een levendige, gedetailleerde beschrijving van personen of zaken Ook demonstratie, diatypose, effiguratie, ekfrase, enargia, evidentia, hypotypose of illustratie genoemd

Descriptieve grammatica
De grammatica die de competentie beschrijft

Desideratief
Een werkwoord, afgeleid van een ander werkwoord, dat het aangeeft de actie die het het primaire werkwoord omschrijft, te willen doen Afgeleid van het Latijnse decideratum (verlangen).
Bijvorbeeld: het Latijnse werkwoord `micturare` (het verlangen te urineren) is het desideratief van `mingere` (urineren, verleden participaal = `mictus`)

Desis
De uitwerking van het groeiend conflict in een tragedie Ook epitasis genoemd

Detectiveroman
Het episch genre waarbij de schrijver een hoofdpersoon door fijnzinnig speurwerk, door deduceren en combineren, licht laat scheppen in een aanvankelijk duister lijkende zaak.
Er is echter binnen dit genre ook een psychologische tak, zoals de detectives van Georges Simenon, wiens detective (Maigret) de misdadiger achterhaalt door zich vertrouwd te maken met diens geestelijke klimaat, zijn psyche, zijn mogelijke beweegredenen; bovendien munten de boeken van Simenon uit door hun sterke (gewoonlijk Parijse) sfeer

Determinant
Een bepalend woord of element

Determinatief
Bepalend.
Bepalingaankondigend.

Determinatief compositum
Een samenstelling waarvan het tweede lid door het eerste nader bepaald wordt

Detractie
Het weglaten van een deel van een woord Het is een vorm van ellips 1 Zie afaeresis, apocope en syncope.
Een tekstveranderingscategorie waarbij één of meer elementen uit het oorspronkelijke geheel zijn verwijderd Ook deletie of suppressie genoemd Vergelijk adiectie, immutatie, repetitie 2 en transmutatie.

Deus ex machina
Een literaire kunstgreep Letterlijk betekent het `Een god uit de (toneel)installatie`

Deuteragonistes
De tweede acteur Na de door Thespis geïntroduceerde hypokritès die de belangrijkste rol toebedeeld kreeg (`protagonistes`), introduceerde Aischylos een tweede acteur in de tragedie, de `deuteragonistes`

Deuterocanoniek
De geschriften die wel door de katholieke kerk, maar niet door de protestantse kerken als deel van de canon van de bijbel worden beschouwd De protestanten noemen deze geschriften apocrief

Deverbatief
Afgeleid van een werkwoord

Diazeugma
De vorm van zeugma waarbij één onderwerp meerdere werkwoorden heeft

Diatribe
Een retorisch betoog, een filosofische voordracht

Diatypose
Een levendige, gedetailleerde beschrijving van personen of zaken Ook demonstratie, descriptie, effiguratie, ekfrase, enargia, evidentia, hypotypose of illustratie genoemd.
Het aanbevelen van bepaalde stelregels aan een ander

Diathese
Het samenvattend begrip voor actief en passief bij werkwoorden

Diathesis
De vorm van het werkwoord (actief of passief)

Diatesseron
Een samenhangend verhaal van Jezus Christus` leven naar de gegevens van de vier Evangeliën

Diastole
Het verlengen van een lettergreep of vocaal die normaal kort is Antoniem: systole

Diasyrmus
Een kleinering van de argumenten van de tegenstander

Dialyse
Het redeneren vanuit een serie disjunctieve proposities

Diaporesis
De stijlfiguur van de (schijnbare) twijfel

Dialoog
Een tweespraak; een samenspraak

Dialogismus
Een dialoog (zie hieronder) voorwenden; spreken in naam van een ander

Dialectologie
De leer of kennis van de streektalen of dialecten

Diallage
Het inbrengen van verschillende argumenten om één stelling te bevestigen

Dialect
Een afwijking van de standaardtaal; een streektaal Afgeleid van het Griekse dialektôs (tongval)

Diafora
Afgeleid van het Griekse dia (door) en fero (dragen) Een herhaling van een homograaf.
Bijvoorbeeld: `Wat een weer weer.`
Een retorische uiteenzetting van het verschil tussen twee dingen.
Het herhalen van een normaal woord in plaats van een eigennaam om zowel de persoon als zijn eigenschappen aan te duiden Een vorm van antonomasia.

Diaeresis
Zie diëresis

Diaeresis
(Diëresis, Diaeresis) Afgeleid van het Griekse diaireo (uit elkaar nemen) De rust in een vers tussen twee versvoeten in.
De verlenging van een woord door van één lettergreep twee te maken.
Bijvoorbeeld: `storrem` van `storm`.
Antoniem: syneresis.
Het ontleden van een begrip in verschillende onderdelen om het te benadrukken Vergelijk accumulatie.

Diacope
Het delen van elementen van een nevenschikkend woord door een ander woord of woorden.
Het herhalen van een woord met telkens één of enkele woorden ertussen

Diacritisch teken
Een teken dat de uitspraak aanduidt

Diachrone verklaring
Een verklaring die is gebaseerd op gegevens betreffende de ontwikkeling van de taalverschijnselen in de loop der tijden.
Antoniem: synchrone verklaring

Diabole
Een voorspelling of afkeuring van toekomstige gebeurtenissen

Dibrachys
De klassieke versvoet: U U Ook pyrrhichius genoemd

Dicaeologia
Excuses maken uit noodzaak

Dicatalectisch
Een vers waarbij in het midden en op het einde een lettergreep ontbreekt Zie catalectisch

Dichoree
Een trocheïsche dipodie Ook ditrochee genoemd

Dictie
Een uitdrukkingswijze; de woordkeus; de uitspraak

Diegesis
Het tijdruimtelijke universum waarin de geschiedenis zich afspeelt

Diëresis
(Diëresis, Diaeresis) Afgeleid van het Griekse diaireo (uit elkaar nemen) De rust in een vers tussen twee versvoeten in.
De verlenging van een woord door van één lettergreep twee te maken.
Bijvoorbeeld: `storrem` van `storm`.
Antoniem: syneresis.
Het ontleden van een begrip in verschillende onderdelen om het te benadrukken Vergelijk accumulatie.

Differentiatie
Een klankverandering waardoor twee opeenvolgende klanken sterker van elkaar gaan verschillen.
Een betekenisontwikkeling in afwijkende richting.
Het ontstaan van verschillende dialecten of talen uit een oorspronkelijke taal.

Diffuus
Een breedvoerige, omslachtige stijl

Difoon
Een klankpaar, vooral beschouwd wat betreft de overgang van de ene klank in de andere

Diftong
Een tweeklank, twee klinkers als één uitgesproken Afgeleid van het Griekse ftôngôs (klank).
Bijvoorbeeld: `ui`

Digamma
Een oudgrieks letterteken met de klankwaarde van `w`, ook `wau` genoemd

Digesta
Een kort uittreksel Ook brevarium of epitome genoemd

Digestie
Een ordelijke opsomming van de punten die behandeld zullen worden

Diglossie
Het verschijnsel dat in één land twee officiële varianten van de schrijftaal bestaan.
Bijvoorbeeld: Servisch

Digraaf
Twee letters als één uitgesproken

Digressie
Een afdwaling van het eigenlijke thema om een rede of verhaal op te smukken met bijkomstigheden of elementen die slechts zijdelings met het thema te maken hebben Ook excursus genoemd Het terugkeren naar het oorspronkelijke thema heet reditus ad propositum Vergelijk apoplanesis

Diiambe
Een jambische dipodie

Dilemma
Een argument dat een tegenstanders onacceptabele keuzes geeft

Dimeter
Een klassiek versschema met twee gelijke versvoeten

Diminutief
(Diminutief, Deminutivum) Een verkleinwoord Afgeleid van het Griekse dis- (uiteen) en het Latijnse minuere (klein(er) maken)

Dipodie
De samenvoeging van twee jamben of twee trocheeën tot een eenheid Ook syzygie genoemd

Dirae
De Romeinse verwensingen of smaadverzen Vergelijk arae

Direct object
Het lijdend voorwerp

Directe rede
Het weergeven van iemands woorden of gedachten in dezelfde vorm als van de persoon zelf.
Bijvoorbeeld: `Hij zei: `Ik ga niet``.
Antoniem: indirecte rede

Dirge
De benaming in het Engelse taalgebied voor een elegie

Disjuncte fonemen
De fonemen die geen verwantschap of band met elkaar hebben, buiten het feit dat het alle klinkers zijn

Disjunctie
Het niet gecorreleerd zijn van fonemen.
Vergelijk: correlatie en conjunctie 1.
De `of`-verbinding van samenstellende uitspraken tot één (samengestelde) uitspraak.
Antoniem: conjunctie 2.
Zie hyperbaton.

Disjunctief
(Disjunctief, Disjunctivus) Een tegenstellend voegwoord; een tegenstelling vormend

Disjunctivus
(Disjunctief, Disjunctivus) Een tegenstellend voegwoord; een tegenstelling vormend

Dislocatie
De verplaatsing van (een deel van) een zinsdeel naar uiterst links of uiterst rechts in de zin, waarbij een pronomen op de oorspronkelijke positie wordt geplaatst

Disponibiliteit
De bruikbaarheid in het taalsysteem

Dispositie
Het ordenen van de gedachten om een duidelijke en overzichtelijke voorstelling mogelijk te maken De tweede van de vijf pijlers van de retorica Ook wel ordening genoemd Zie stijldeugden (punt 2)

Dissimilatie
De stijlfiguur waarbij de spreker zijn eigen mening of die van zijn partij tracht te verbergen.
Het aan elkaar ongelijk worden van twee gelijke, op elkaar volgende medeklinkers.
Bijvoorbeeld: het woord `tovenaar` is rond het 4e kwart van de 13e eeuw afgeleid van het woord `tôverâre`, waarbij de `n` is gedissimileerd.

Dissolutie
Zie bij asyndeton

Distanzstellung
De stijlfiguur waarbij woorden die syntactisch bij elkaar horen, worden gescheiden, waardoor het apart geplaatste woord een bijzondere nadruk krijgt.
Bijvoorbeeld een zin uit een gedicht van Arthur van Schendel: `Verwarring werd alles en angst en haat.`
De romantechniek waarbij de auteur zich schijnbaar van het verhaalde distantieert door gebruik te maken van gefingeerde namen, van diverse verhalende instanties en dergelijke.
Bijvoorbeeld: Max Havelaar van Multatuli.

Distichomyt(h)ie
Een passage in een drama waarin de sprekers om beurten twee regels reciteren

Distichon
Een klein gedicht van twee regels, oorspronkelijk bestaande uit een hexameter en een pentameter Vaak een epigram Wanneer het een (normaal) gedicht betreft, hebben de regels gepaard rijm, zoals in het voorbeeld van M Nijhoff:
Zij hadden een stem in het licht vernomen
`Laat de kinderen tot mij komen`

Distinctief
Een betekenisverschil aanduidend; ook relevant genoemd

Distinctio
De specifieke verwijzing naar verschillende betekenissen van een woord als stijlmiddel

Distributie
Het onderverdelen van het totaal in onderdelen als stijlmiddel

Distributief
Verdelende woorden.
Bijvoorbeeld: `elke` en `elk`

Dit
Een Frans-middeleeuwse tekst, meestal satirisch en/of moraliserend.
Bijvoorbeeld: Dit de l`Erberie van Rutebeuf (±1620)

Dithyrambe
(Dithyrambe, dithyrambos) Een ode; een hartstochtelijke lofzang Deze basisvorm van dramatiek was in feite de primaire vorm van de tragedie, aangezien deze een vorm van de cultus van vruchtbaarheidsgodinnen was De vorm was vaak een samenspraak tussen de exarchoon (koorleider) en het koor, ter ere van Dionysos, waarvan de bijnaam Dithurambos was Arioon was de eerste, die er een regelmatige vorm aan gaf en ook de inhoud verzorgde De voornaamste dithyrambos-dichters waren Simonides en Bacchylides van Keos en Pindaros De dithyrambos had toen haar definitieve vorm in strofen en antistrofen De inhoud van de dithyrambos had ook niet meer (uitsluitend) betrekking op Dionysos.
Vanaf de 5e eeuw v.G.T na de Perzische Oorlogen kreeg de muziek de meeste aandacht en werd de inhoud van het lied bijzaak Strofe en antistrof verdwenen, solozangen werden ingelast.
Later werd in de dithyrambe ook de verering van een (menselijke) held geuit.
De ode verschilt slechts in één opzicht: de dichterlijke verrukking en hartstocht is gematigder ten opzichte van de dithyrambe

dithyrambos
(Dithyrambe, dithyrambos) Een ode; een hartstochtelijke lofzang Deze basisvorm van dramatiek was in feite de primaire vorm van de tragedie, aangezien deze een vorm van de cultus van vruchtbaarheidsgodinnen was De vorm was vaak een samenspraak tussen de exarchoon (koorleider) en het koor, ter ere van Dionysos, waarvan de bijnaam Dithurambos was Arioon was de eerste, die er een regelmatige vorm aan gaf en ook de inhoud verzorgde De voornaamste dithyrambos-dichters waren Simonides en Bacchylides van Keos en Pindaros De dithyrambos had toen haar definitieve vorm in strofen en antistrofen De inhoud van de dithyrambos had ook niet meer (uitsluitend) betrekking op Dionysos.
Vanaf de 5e eeuw v.G.T na de Perzische Oorlogen kreeg de muziek de meeste aandacht en werd de inhoud van het lied bijzaak Strofe en antistrof verdwenen, solozangen werden ingelast.
Later werd in de dithyrambe ook de verering van een (menselijke) held geuit.
De ode verschilt slechts in één opzicht: de dichterlijke verrukking en hartstocht is gematigder ten opzichte van de dithyrambe

Ditrochee
Een trocheïsche dipodie Ook dichoree genoemd

Dittografie
Het bij vergissing dubbel schrijven van letters, lettergrepen, woorden of zinsdelen Vóór de uitvinding van de boekdrukkunst, werden manuscripten met de hand overgeschreven Daardoor kwam het voor dat letters, lettergrepen, woorden of gedeelten van zinnen dubbel werden geschreven

Divagatie
Een afdwaling, uitwijding

Divan
Een bundel gedichten van één auteur, meestal op alfabetische volgorde gerangschikt.
Bijvoorbeeld: Divan van Hafiz (±1360)

Diverbium
Het gesproken gedeelte in een Latijnse komedie Vergelijk canticum 1

Divisio
Het onderverdelen in soorten of klassen als stijlmiddel

Dodecasyllabel
Een vers met twaalf lettergrepen

Dof
Neutraal (van klinker)

Dolce stil nuovo
De poëtische stijl van een losse groep hoofdzakelijk Florentijnse dichters in de dertiende en veertiende eeuw, waaronder Dante Deze groep schreef zuivere, verfijnde en zeer muzikale verzen in de eigen volkstaal met de liefde als hoofdthema Men streefde naar lieflijkheid, eenvoud, oprechtheid en verbondenheid met de natuur Afkomstig uit het Italiaans (dolce stil nuovo = zoete nieuwe stijl)

Donysis
Het beschrijven of reconstrueren van heftige emoties

Dorsaal
Met de rug van de tong gevormd

Doublet
Een dubbelvorm; een paar; dubbel.
Een tautologie 1.

Downdrift
De eigenschap van elke zin die met een dalende toon aanvangt Soms ook declinatie genoemd