Retorica - effectief spreken en schrijven

Categorie: Taal en literatuur > Retorica
Datum & Land: 17/11/2012, NL offline
Woorden: 2239

Oratie
Een redevoering, toespraak

Oratio obliqua
De indirecte rede

Oratio recta
De directe rede

Oratorium
Een geestelijke cantate.
Bijvoorbeeld: Messiah van G.F Händel

Orcos
Een eed tijdens een rede Ook wel euche genoemd Ordening
De tweede van de vijf pijlers van de retorica Ook wel dispositie genoemd

Ordinale
(Ordinale, ordinalium) Een rangtelwoord

ordinalium
(Ordinale, ordinalium) Een rangtelwoord

Ordonnantie
De compositie of structuur van een literair werk

Orinasaal
Een genasaliseerde vocaal

Ornatus
De schoonheid van de elocutie

Orthoëpie
De uitspraakleer (Zeldzaam) ook orthofonie genoemd Afgeleid van het Griekse epôs (woord)

Orthografie
De spelkunst; de spellingsleer; de juiste spelling

Orthogram
Een woord of eigennaam waarvan het correct uitspreken als een uitdagende erezaak wordt beschouwd

Orthologie
De kunst van een goed en juist taalgebruik

Ottava rima
Een strofe van acht jambische pentameters, met het rijmschema abababcc; van Italiaanse oorsprong.
Een strofe van acht verzen met elk elf lettergrepen, waarvan de eerste zes gekruist rijm en de laatste twee gelijk rijm hebben.

Oudhollands
Middel- of vroeg-nieuw-Nederlands

Oudnederlands
Het Nederlands van voor de 12e eeuw

Oulipo
Ouvrir de Littérature Potentielle (Werkplaats voor potentiële litteratuur) Het Franse instituut ter bevordering van het Frans los van de betekenis (zoals Opperlands (zie hierboven))

Oversprong
Het enjambement

Ovidisch
De stijl in navolging van Publius Ovidius Naso, een rond de tijdwisseling levende Romeins schrijver Zijn stijl kenmerkte zich door een fijne, psychologische schildering Zijn grootste werk was Metamorphoses (Gedaanteverwisselingen), waarin hij de wereldgeschiedenis aan de hand van de belangrijke literaire werken behandeld

Oxeia
Het accentteken, `

Oxymoron
De stijlfiguur waarbij tegengestelde begrippen naast elkaar worden geplaatst Afgeleid van het Griekse ôxus (scherp) en môrôs (gek) en betekent dus `scherpzinnige onzin` Vergelijk contradictie.
Bijvoorbeeld: `Hij was levend dood.`
Andere voorbeelden: `Mag ik u iets vragen?`, `Dat is geen optische illusie, dat ziet er alleen maar zo uit!`, `Vroeger was ik agnosticus, maar ik ben nu toch gaan twijfelen`, `Kunnen de mensen achterin mij horen?`, `Je moet nooit generaliseren`, `Een goede raad is: luister niet naar goede raad`, `Ik kan geen pap meer zeggen`

Oxytonon
Een woord met de acutus (`) op de laatste lettergreep

pantoun
(Pantoum, pantoun) De dichtvorm die bestaat uit kwatrijnen met interne assonanties, met het rijmschema abab Het tweede en vierde vers van iedere strofe wordt het eerste en derde in de volgende In het laatste kwatrijn wordt het eerste vers van het gedicht het laatste en het derde vers het tweede Oorspronkelijk een Maleisische dichtvorm

Pantoum
(Pantoum, pantoun) De dichtvorm die bestaat uit kwatrijnen met interne assonanties, met het rijmschema abab Het tweede en vierde vers van iedere strofe wordt het eerste en derde in de volgende In het laatste kwatrijn wordt het eerste vers van het gedicht het laatste en het derde vers het tweede Oorspronkelijk een Maleisische dichtvorm

Pantagruelesk
Boertig Afgeleid van Pantagruel van Rabelais

Paean
Een Grieks feestelijk koorlied (ter ere van Apollo)

Pangram
Een zin waarin alle letters van het alfabet voorkomen Afgeleid van het Griekse pan (alle).
Bijvoorbeeld: `The quick brown fox jumps over the lazy dog.`

Panegyriek
Een lofrede of lofdicht Ook encomium of laudatie genoemd.
Bijvoorbeeld: Panegyricus in Traianum van Plinius de Jongere (±100 G.T.)

Palinodie
Een gedicht ter herroeping van een vroeger spotdicht Afgeleid van het Griekse palin (weer) en ôide (lied)

Palinfoon
Een klankpalindroom.
Bijvoorbeeld: `grebbeberg`, `cynisch`

Palindroomkwadraat
De rangschikking van de letters van woorden in een vierkant, die ook van achteren naar voren en van onderen naar boven gelezen kunnen worden

Palindroom
Een woord, zin of vers dat in omgekeerde volgorde kan worden gelezen Afgeleid van het Griekse palin (weer) en drômôs (wedren) Zie kreeftvers.
Bijvoorbeeld: `parterretrap`

Palil(l)ogie
Een herhaling Zie epanalepsis

Palimpsest
Een meermaals beschreven rol perkament Afgeleid van het Griekse palimpsestôs (opnieuw uitgekrabd)

Paleografie
De kennis van oude handschriften Gegrondvest door Mabillon (1632-1707)

Palataal
Een klank waarvan de articulatie gebeurt in de buurt van het harde verhemelte

Paignion
Een lichte, schertsende en speelse poëziesoort in de klassieke literatuur, vooral in de vorm van een carmen figuratum Overgenomen van het Griekse paigniôn (speelgoed, grap)

Paeon
De klassieke versmaat die bestaat uit drie korte en één lange lettergreep

Paeanismus
Een uitroep van vreugde tijdens een rede

Parabasis
Het gedeelte in een Grieks blijspel waarin het koor zich tot het publiek richt Het kreeg een vaste plaats na het eerste epeisodion

Parabel
(Parabel, Parabool) Een gelijkenis; een illustratie; een spreuk Afgeleid van het Griekse parabôle (Latijn: parabolis), wat een betekenis in zich draagt van `een naast of bij elkaar plaatsen` In feite heeft het woord meerdere betekenissen:
Illustratie heeft de ruimste betekenis: een middel om een gedachte te onderwijzen of over te dragen, iets te verklaren door het `naast` iets soortgelijks te `plaatsen` Een spreuk bevat een waarheid in expressieve, vaak metaforische taal, en een gelijkenis is een vergelijking in de vorm van een korte, meestal fictieve vertelling waaraan een moraal of een waarheid wordt ontleend.
Aan de parabool is een potentieel gevaar verbonden: het is gemakkelijk een situatie verkeerd voor te stellen (appelen met peren vergelijken), waardoor een paralogisme kan ontstaan.
Veel spreekwoordelijk geworden parabelen worden toegeschreven aan Jezus Christus (`Barmhartige Samaritaan`, `Verloren Zoon`, etc.).
Als Multatuli zijn bekende parabel van de Japanse steenhouwer schrijft, doet hij dit in dezelfde stijl als Jezus sprak

Parabool
(Parabel, Parabool) Een gelijkenis; een illustratie; een spreuk Afgeleid van het Griekse parabôle (Latijn: parabolis), wat een betekenis in zich draagt van `een naast of bij elkaar plaatsen` In feite heeft het woord meerdere betekenissen:
Illustratie heeft de ruimste betekenis: een middel om een gedachte te onderwijzen of over te dragen, iets te verklaren door het `naast` iets soortgelijks te `plaatsen` Een spreuk bevat een waarheid in expressieve, vaak metaforische taal, en een gelijkenis is een vergelijking in de vorm van een korte, meestal fictieve vertelling waaraan een moraal of een waarheid wordt ontleend.
Aan de parabool is een potentieel gevaar verbonden: het is gemakkelijk een situatie verkeerd voor te stellen (appelen met peren vergelijken), waardoor een paralogisme kan ontstaan.
Veel spreekwoordelijk geworden parabelen worden toegeschreven aan Jezus Christus (`Barmhartige Samaritaan`, `Verloren Zoon`, etc.).
Als Multatuli zijn bekende parabel van de Japanse steenhouwer schrijft, doet hij dit in dezelfde stijl als Jezus sprak

Parachronisme
Een te laat geplaatste gebeurtenis, vorm van anachronisme.
Antoniem: prochronisme

Paraclausithuron
Een klassiek klaaglied van een buitengesloten minnaar, gezongen voor de deur van zijn preutse geliefde Overgenomen van het Griekse paraklausithurôn (bij de gesloten deur)

Paradiëgesis
Het gebruiken van een bespiegeling of feit als vertrekpunt voor een verdere, gerelateerde bespiegeling

Paradigma
Afgeleid van het Griekse deiknumi (tonen) Een modelwoord; een verbuigingsschema; een vervoegingsschema.
Het geheel van fonologische, syntactische of semantische eenheden die op een zelfde plaats in een woord of zin kunnen voorkomen.
In de klassieke retoriek een voorbeeldverhaal dat geldt als logisch argument.

Parados
Het tweede deel van de klassieke tragedie: het intredelied van het koor Meestal bereikte het intredelied een hoog, lyrisch niveau en vertolkte de gevoelens die door de recente, in de Prologos vermelde gebeurtenissen waren opgewekt

Paradox
Een stijlfiguur waarbij gebruik wordt gemaakt van een (schijnbare) tegenstrijdigheid Het doel van de paradox is de lezer te verrassen en aan het denken te zetten.
Bijvoorbeeld een uitspraak van Victor E van Vriesland: `Er zijn twee soorten van menschen, de eene soort bestaat niet.`
Meester in het gebruik van de paradox was Oscar Wilde Als blijk daarvan volgt slechts één van zijn talloze paradoxale uitspraken: `In this world there are only two tragedies One is not getting what one wants, and the other is getting it.The last is much the worst; the last is a real tragedy.`

Parafrase
Een vrije weergave (ter verduidelijking).
De synonymie van hele zinnen:
a lexicale ambiguïteit (één dubbelzinnig woord).
Bijvoorbeeld: `De dominee heeft mijn zuster getrouwd.`
b structurele ambiguïteit (de hele zin).
Bijvoorbeeld: `Hij prijst het lichte pak.`

Paragoge
Het toevoegen van een letter, klank of lettergreep achteraan een woord Afgeleid van het Griekse agein (leiden) Een vorm van adiectie Vergelijk epenthesis en prothesis Ook wel proparalepsis genoemd.
Bijvoorbeeld: in het 4e kwart van de 13e eeuw werd de vorm `ieman` vervormd tot `iemand`

Paragram
Een met opzet verkeerd geschreven woord Dit wordt vooral bij namen toegepast om te denigreren Vergelijk antistrofe 1, parallellisme 2 (zie hieronder), spoonerisme en verlan.
Bijvoorbeeld: `Zes en een kwart` in plaats van Seyss-Inquart

Paralepsis
(Paralepsis, Paralipsis) Het noemen, onder de schijn van verzwijgen Ook pareopesis genoemd Nauw verwant aan de apofasis Vergelijk preteritie en pretermissie.
Bijvoorbeeld: `..., om nog maar te zwijgen van zijn wandaden tijdens de pauzes.`

Paralipomena
Een algemene aanduiding voor toevoegsels aan geschriften

Paralipsis
(Paralepsis, Paralipsis) Het noemen, onder de schijn van verzwijgen Ook pareopesis genoemd Nauw verwant aan de apofasis Vergelijk preteritie en pretermissie.
Bijvoorbeeld: `..., om nog maar te zwijgen van zijn wandaden tijdens de pauzes.`

Parallellisme
De stijlfiguur waarbij een aantal zinnen op dezelfde manier beginnen en verlopen Vooral in de Oosterse poëzie komt deze stijlfiguur voor, zoals in de Psalmen van de Bijbel (Psalm 150) Bij deze stijlfiguur krijgt het dichtwerk iets plechtigs, bezwerends.
De stijlfiguur waarbij de klinkers in een woord veranderd worden, waardoor het woord een tegengestelde betekenis krijgt, vaak denigrerend Vergelijk antistrofe 1, paragram (zie hierboven), spoonerisme en verlan.

Paralogisme
Een valse redenering, waarmee zichzelf bedriegt

Paramologia
Een punt toegeven, zowel vanuit overtuiging of om het eigen argument kracht bij te zetten

Paramythia
Een treurende troosten tijdens een rede

Paramythie
De didactische dichtsoort waarin mythen ethisch verklaard worden

Parasynthese
De woordvorming door een samenstelling en de toevoeging van een affix Afgeleid van het Griekse sun (samen) en tithemi (stellen)

Parataxis
Het stijlmiddel waarbij woorden van dezelfde, verwante of tegengestelde betekenis naast elkaar geplaats worden.
De nevenschikking (zonder voegwoord).
Bijvoorbeeld: `Alle mensen zijn sterfelijk Socrates is een mens Socrates is sterfelijk.`
Antoniem: hypotaxis.

Parechesis
De herhaling van klanken in woorden die dicht na elkaar staan

Parelcon
Een toevoeging van overbodige woorden

Parenthese
Een inlassing; een tussenzin

Pareopesis
Zie bij paralepsis

Parimion
Een resolute alliteratie, waarbij elk woord in een zin of uitdrukking met dezelfde letter begint

Parison
De symmetrische herhaling van woorden in grammaticaal parallelle frasen Zie ook isocolon

Parisyllabe
Een naamwoord met een gelijk aantal lettergrepen in elke naamval

Parodie
Een lachwekkende nabootsing, die zowel lyrisch als episch van aard kan zijn Afgeleid van het Griekse parôdôs (tegenzang, vals akkoord) Het is een tegenhanger van de travestie 1.
Bijvoorbeeld: Satyricon van Petronius als parodie op de Odyssee van Homeros

Parodos
Zie bij parados

Paroemia
Het citeren van spreekwoorden in een (juridische) rede

Paroemiologie
De spreekwoordenleer

Paromoion
Het figuur waarbij twee leden van een periode uit (ongeveer) evenveel lettergrepen en ten dele dezelfde woorden bestaan

Paromoiosis
Een parallellisme van klanken tussen woorden van twee gelijke clausula`s

Paroniem
Een stamverwant woord

Paronomasia
(Paronomasie, Paronomasia) Het gebruik van homoniemen als woordspeling; het kunstig tegenover elkaar stellen van deels dezelfde, deels op elkaar lijkende woorden (qua klank of betekenis) Ook annominatie genoemd Vergelijk polyptoton, figura etymologica en variatie 1.
Bijvoorbeeld: de uitspraak `Veni, vidi, vici` van Julius Caesar

Paronomasie
(Paronomasie, Paronomasia) Het gebruik van homoniemen als woordspeling; het kunstig tegenover elkaar stellen van deels dezelfde, deels op elkaar lijkende woorden (qua klank of betekenis) Ook annominatie genoemd Vergelijk polyptoton, figura etymologica en variatie 1.
Bijvoorbeeld: de uitspraak `Veni, vidi, vici` van Julius Caesar

Paroxitonon
(Paroxitoon, Paroxitonon) (Woord met) de acutus (`) op de voorlaatste lettergreep

Paroxitoon
(Paroxitoon, Paroxitonon) (Woord met) de acutus (`) op de voorlaatste lettergreep

Parrhesia
De kunst de toehoorders te beïnvloeden Afgeleid van het Griekse rhesis (spraak).
Bijvoorbeeld: `met alle respect`, waarmee wordt bedoeld: `Ik heb helemaal geen respect voor u en al helemaal niet voor wat u zojuist heeft gezegd, en ik ga voor de overige toehoorders laten zien wat een enorme idioot u bent.`
Oprechte spraak of het veinzen ervan

Pars pro toto
Zie bij metonymie

Participaal
(Participium, Participaal) Een deelwoord

Participium perfectum
Het voltooid deelwoord, het geeft een voortijdigheid aan met de handeling van het hoofdwerkwoord

Participium praesentis
Het tegenwoordig deelwoord, het geeft een gelijktijdigheid aan met de handeling van het hoofdwerkwoord

Partikel
Een klein, onbuigbaar rededeel, zoals een voorzetsel of een voegwoord

Partitie
Het deel van een klassieke redevoering waarin de spreker alle punten die behandeld zullen worden toelicht en verklaart wat exact bewezen moet worden Ook wel propositie genoemd.
Zie meer informatie over de indeling van een klassieke op de pagina over Ordening

Partitief
Een deel uitdrukkend

Partitieve genitief
Het genetivus partitivus

Paskwil
Een satirisch pamflet; een schotschrift Afgeleid van de Pasquino, een beeld in Rome, waarop men spotdichten plakte Vandaar ook pasquinade genoemd

Passé defini
De modus van een werkwoord waarin de handeling als gesloten wordt voorgesteld

Passief
De werkwoordsvorm waardoor wordt aangeduid dat het grammaticale subject de handeling ondergaat, de lijdende vorm.
Bijvoorbeeld: `Ik word geprezen`.
Antoniem: activum

Passiespel
Een middeleeuws dramatisch toneelstuk waarin het lijden en de dood van Jezus werden uitgebeeld

Passim
(Een) op verscheidene plaatsen voorkomen(d woord) Passivum,

Passus
Een zinsnede Afgeleid van het Latijnse passus (schrede)

Pastiche
Afgeleid van het Italiaanse pasticcio (mengelmoes) Zie cento.
Een parodie waarin regels van de gepariodeerde auteur worden verwerkt.

Pastoraal
De landelijke of herderlijke stijl

Pastorale
Zie ecloge.
Een dicht- of prozastuk waarin het herdersleven bezongen of beschreven wordt.

Pathopeia
Het opwekken van passie of emotie

Pathos
De hoogste graad van gevoelsuitdrukking; hartstochtelijkheid; hoogdravendheid